Een nieuw perspectief op een verhaal

Balthazar, oorspronkelijk gepubliceerd in 1958, is het tweede deel van Lawrence Durrells Alexandrië-kwartet – een roman die algemeen wordt beschouwd als een hoogtepunt uit de Britse literatuur van de twintigste eeuw. In het eerste deel, Justine, kon de lezer kennismaken met een schare aan personages die zich bewogen in het multiculturele, exotische en zinnelijke Alexandrië aan het einde van de jaren dertig van de vorige eeuw. Balthazar is, net als deel drie en deel vier, een herziening en aanvulling van het oorspronkelijke verhaal. De tijdspanne waarover wordt verteld blijft dezelfde maar de verhalen worden vanuit een ander gezichtspunt verteld.

De verteller, de Engelse schrijver Darley, leeft op een afgelegen Grieks eiland en pent zijn herinneringen over zijn verblijf in Alexandrië neer. Het manuscript van het eerste boek, Justine, heeft hij opgestuurd naar zijn vriend Balthazar – de aanhanger van de kabbala die de lezer kent uit Justine. Balthazar komt nu met een geannoteerde versie van het manuscript: de oorspronkelijke versie is voorzien van kritische kanttekeningen, vragen en opmerkingen. Plots blijkt de werkelijkheid iets anders in elkaar te zitten dan oorspronkelijk gedacht. De verteller, Darley, is in de war en vraagt zich af of hij zijn eigen ervaringen moet herzien:

Is mij werkelijk zoveel ontgaan van wat er om mij heen gebeurde? De connotaties van lachjes, van terloopse woorden en gebaren, van met een vinger in op een tafelblad gemorste wijn geschreven boodschappen, van op een naderhand omgevouwen hoekje van een krant gekrabbelde adressen.

Zo is een belangrijke verhaallijn uit Justine de passionele liefdesrelatie van de verteller met Justine, die getrouwd is met de welstellende bankier Nessim. Uit de annotaties van Balthazar blijkt dat de relatie van Justine met Darley slechts een dekmantel was voor haar relatie met de schrijver Pursewarden – een man die haar niet liefheeft, haar niet serieus neemt en haar afschuwelijk behandelt.

Maar naast complexe liefdesgeschiedenissen worden in Balthazar ook andere gebeurtenissen en relaties gecorrigeerd of aangevuld. Het personage Scobie wordt gelyncht terwijl hij in vrouwenkleding op wandel is. De moord op Capodistria uit Justine zou weleens een moord op iemand anders kunnen zijn geweest. De relatie tussen Justine en Nessim blijkt puur zakelijk te zijn – hoewel toch jaloezie om de hoek komt kijken. Tevens doen enkele nieuwe personages hun intrede. Zo komt de broer van Nessim, Narouz, in enkele onverkwikkelijke situaties terecht. Hij belandt op exotische evenementen, een bruisend festival en een carnaval, waar Alexandrië toont wat ze is: de achtergrond van passie, verraad en moord.

Volgens Durrell is Balthazar een onderzoek naar hedendaagse liefde. Maar op een ander niveau is het duidelijk dat de meerstemmigheid van de werkelijkheid eveneens onderwerp is van het boek. Feiten en waarheden worden in vraag gesteld. Wat is objectiviteit en wat is waarheidsgetrouw? Wat kan een mens geloven? Verhalen worden op elkaar gestapeld zodat de vorm ervan verandert:

Het heeft wel iets weg van Pusewardens idee van een reeks romans met ‘schuivende panelen’, zoals hij dat noemde. Of misschien een soort middeleeuwse palimpsest waarin verschillende waarheden over elkaar heen worden gelegd, waarbij de ene de andere tenietdoet, of juist aanvult. Vlijtige monniken die een elegie afschrapen om ruimte te maken voor een vers uit de Heilige Schrift.

Balthazar kan op zich als zelfstandig boek worden gelezen, maar een aanbeveling is dat niet. Het (her)lezen van Justine is een must voor wie alle finesses van Balthazar wil begrijpen. En een straf is het zeker niet, want zowel Justine als Balthazar zijn bloedmooi geschreven romans waarin de hoofdrolspelers in al hun complexiteit de weerspiegeling van de stad Alexandrië zijn. Durrell schrijft weelderige zinnen en is een meester in het creëren van een exotische atmosfeer. Het is vol spanning wachten op de nieuwe vertaling van deel drie en vier: Mountolive en Clea.

Kris Velter

Lawrence Durrell – Balthazar. Vertaald uit het Engels door Harm Damsma en Niek Miedema. Van Maaskant Haun, Amsterdam. 280 blz. € 25.