Een culturele Beeldenstorm zonder weerga

De nacht van 3 maart 1949 loopt als een rode draad door Kameraad Baron, het nieuwste boek van Jaap Scholten. In die nacht wordt de Transsylvaanse aristocratie namelijk haar macht ontnomen. De Securitate valt binnen in kastelen en landhuizen, deporteert de adel, onteigent de grond en steelt of vernielt de culturele eigendommen. Jaap Scholten ging in Hongarije op zoek naar die verloren adel.

Omdat de vrouw van Scholten tot een adellijke familie behoort krijgt hij al snel contacten binnen die wereld. Oude en stokoude graven en gravinnen kunnen nog vertellen over de tijd voor het communisme. Het archaïsche feodale stelsel werkte volgens hen opperbest. Daarbij had de adel ook een zorgplicht. Als er in tijden van mislukte oogsten honger heerste, moest de adel zorgen voor genoeg voedsel. In het eerste deel van Kameraad Baron gaat Scholten vooral in op de geschiedenis van de adel en de herinneringen aan de onbezorgde, maar vaak wel harde jeugd van de nu oudste generatie. Het boek is een mix van een documentaire, een persoonlijke zoektocht en een vorm van oral history.

Deel twee is het schrijnendst, want daarin beschrijven de ouderen hoe ze de communistische tijd overleefd hebben. Sommigen hebben als vijanden van het volk martelingen moeten doorstaan en anderen zijn aan constante vernederingen blootgesteld. Zodra bekend werd dat je tot een adellijke familie behoorde, werd je uitgesloten binnen een groep. Kinderen werden op school zelfs door leraren gepest. Mensen die eerst gewend waren aan een kasteel met personeel, moesten nu in vochtige kelders het hoofd boven water houden met het geld dat ze verdienden als schoonmakers. Maar de vraag is of de rest van de bevolking onder het communisme niet evenzeer werd geterroriseerd. Die vraag stelt Scholten zichzelf ook als hij in Sighet in een oude gevangenis rondloopt die nu gebruikt wordt als herdenkingsplek en licht teleurgesteld raakt als hij merkt hoe weinig Hongaarse edelen onder de slachtoffers te vinden zijn.

‘Nu ik in Sighet langs de muur loop die de omvang toont van de vernietiging van mensen en talent onder het communisme begin ik te weifelen: is het niet een idioot project waar ik me mee bezighoud? Waarom mijn tijd besteden aan een handvol aristocraten? Zij hebben eeuwenlang een leidinggevende en bevoorrechte positie gehad, onder het communisme werden ze voor één keer gelijk behandeld met het volk en net zo hard getiranniseerd. Is het spreken over verloren bezit en een verdwenen wereld niet een beetje gênant in het licht van de honderdduizenden doden?’

Scholten hoedt zich voor een pleidooi voor het herstel van de oude feodale machtsstructuren, wel constateert hij dat een elitaire laag, in dit geval de adel, jarenlang kunst, literatuur, cultureel erfgoed en ook oude gebruiken in stand heeft gehouden en gestimuleerd die te behouden. De komst van het communisme was in die zin ook de komst van de barbarij: bibliotheken werden verbrand, kunstwerken kapot gemaakt en kastelen gesloopt. Een culturele Beeldenstorm zonder weerga.

Ceauçescu komt als een van de laatste Oost-Europese leiders ten val eind 1989. Hij lijkt verbijsterd te zijn als er opeens tegen hem gescandeerd wordt tijdens een strak georganiseerde grote open lucht toespraak. ‘Terwijl het protest aanzwelt valt zijn mond open. Het is het ultieme beeld van de dictator die door de mand valt.’

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=wWIbCtz_Xwk[/youtube] (vanaf 2.30 gaat het mis)

In de jaren negentig van de vorige eeuw tot nu toe komt de oude adel weer terug naar hun landgoederen. Sommigen die naar het buitenland zijn gevlucht en een fortuin hebben gemaakt kunnen hun oude eigendommen weer opeisen. Anderen, die gebleven zijn, hebben geen geld om hun oude bezittingen op te knappen. Soms nemen de nieuwe rijken, die hun geld in enkele jaren bij elkaar hebben geharkt, het bezit over. Patjepeeërs zonder historisch besef die het kasteeltje lekker middeleeuws laten inrichten. Erg positief eindigt Scholten niet.

‘Enkele jaren geleden dacht ik dat Hongarije en Roemenië over een jaar of twintig op Nederland zouden lijken, qua levensstandaard, ontwikkeling en mentaliteit. Nu denk ik dat het minstens een eeuw zal duren, als het ooit al zover komt.’

Kameraad Baron maakte voor mij een verborgen geschiedenis inzichtelijk en tegelijk zet het je aan het denken over de waarde van een elitaire bovenlaag binnen een samenleving. Leerzaam.

Coen Peppelenbos

Jaap Scholten – Kameraad Baron. Contact, Amsterdam, 422 blz. € 21,95.