Wachten op een tropische gevangenis

Verlies van controle is een bron van angst; het maakt je bewust van je afhankelijkheid. Het is bekend terrein voor de Amerikaanse schrijver Don DeLillo. Zijn nieuwe verhalenbundel The Angel Esmeralda: Nine Stories, bevat –de titel verklapt het al– negen verhalen, geschreven tussen 1979 en 2011. De afzonderlijke verhalen zijn verwant door een thema dat in alle verhalen een rol speelt: de angst die het verlies van controle bewerkstelligt; het bewustzijn dat je afhankelijk bent, van andere van mensen en technologie bijvoorbeeld.

The Angel Esmeralda is geen samenraapsel van restjes die DeLillo nog ergens had liggen en op verzoek van zijn uitgever heeft gebundeld. Integendeel, deze bundel is een voortzetting van zijn oeuvre, dat zo indrukwekkend is dat DeLillo met enige regelmaat wordt genoemd als één van de beste levende Amerikaanse schrijvers.

Wat maakt dit oeuvre zo indrukwekkend? Allereerst zijn grootse stijl, met gevoelige sereniteit vertelt DeLillo beklemmende en apocalypitsche verhalen zonder uitgesproken cynisme. Humor is de tegenhanger die het cynisme inperkt, zoals in End Zone en White Noise. Don DeLillo (1936) debuteerde in 1972 met Americana. Hoewel hij altijd werd gewaardeerd door de kritiek, kwam zijn doorbraak bij het grote publiek pas acht romans later in 1985 met het meesterlijke White Noise, een roman waarin de personages worden bedreigd door een grote gifwolk. Hierna verscheen Libra, de schitterende fictieve biografie van Lee Harvey Oswald en hoe de Amerikaanse maatschappij machteloos toekijkt hoe een vreemde jongeman zorgt voor een politieke aardbeving. Spanning tussen individu en maatschappij is altijd aanwezig in het werk van DeLillo. Mao II, de titel is een verwijzing naar het Mao-portret van Warhol, thematiseert de tegenstelling tussen het publieke en private; hoe de publieke sfeer (bijvoorbeeld de media) invloed uitoefent op iemands identiteit, zonder mogelijkheid deze invloed een halt toe te roepen.

DeLillo is niet bang om belangrijke geschiedkundige episodes te incorperen in zijn fictie: Underworld, de kleidoscopische roman over het leven in Amerika ten tijde van de koude oorlog (Sister Edgar is ook in deze bundel present, in het titelverhaal ‘The Angel Esmeralda’), en de beste roman over de aanslagen van 9/11 tot nu, Falling Man. Ook in The Angsel Esmeralda verwerkt DeLillo ruchtmakende historische episodes en personen. In het verhaal ‘Baader-Meinhof’ ontmoet de vrouwelijke, naamloze hoofdpersoon een man bij een tentoonstelling over schilderijen waarop Alexander Baader en Ulrike Meinhof zijn afgebeeld. De dag van de ontmoeting is de derde achtereenvolgende dag dat ze de tentoonstelling bezoekt. Wat was de doodsoorzaak van Baader en Meinhof? ‘They committed suicide. Or the state killed them.’ Ze vindt de schilderijen mooi, maar raakt steeds meer in een staat van verwarring. ‘What they did had meaning. It was wrong but it wasn’t blind and empty. I think the painter’s searching for this. And how did it end the way it did? I think he’s asking this. Everbody dead,’ zegt ze tegen de man, terwijl ze zich steeds ongemakkelijker voelt bij zijn aanwezigheid. Haar gevoel, zo zal later blijken, heeft hier alle redenen toe.

Zo is ook het openingsverhaal ‘Creation’ het vertrouwde, beklemmende DeLillo-proza. Vakantie vieren op een tropisch eiland moet de geest leeg maken. Maar als je er niet vanaf kan komen, terwijl het echte leven op je wacht, is dat in eerste instantie vervelend, later om moedeloos van te worden en nog wat later beangstigend. Op het eiland, een tropische gevangenis, wacht men op een vlucht naar huis, maar de vliegtuigen, het weer, de baliemedewerkers werken niet mee. De ikverteller moet alles uit de kast halen als Christa voor de zoveelste keer hoort dat ze niet weg kan. Christa is verdrietig, maar dit verdriet wordt voornamelijk ingegeven door angst; ze is voor haar vertrek afhankelijk van anderen omdat ze niet zelf kan bepalen wanneer ze het eiland verlaat.

Kyle is een Amerikaanse muzieklerares die lesgeeft in Athene (‘The Ivory Acrobat’). Als er een aardbeving plaatsvindt beheerst deze aardbeving haar dagelijkse leven, niet omdat ze vrienden of spullen is kwijtgeraakt, maar vanwege de angst voor naschokken of nog een aardbeving. Collega Edmund zegt tegen haar wanneer ze spreekt over de aardbeving: ‘Let’s change the subject.’ Waarop ze antwoordt: ‘There’s is only one subject. That’s the trouble. I used to have a personality. What am I now?’ Kyle wordt beheerst door de absolute grootsheid van de natuur. Haar angst en obessie is het gevolg van de onvoorspelbaarheid van de natuur: ‘The only thing that matters is where we’re standing when it hits.’ Haar angst heeft Kyle in de houdgreep. In haar appartement luistert ze intensief, op zoek naar geluiden die iets van een ramp kunnen voorspellen. Als het noodlot haar bereikt wil Kyle goed voorbereid zijn: ‘She rehearsed her exit mentally. So many steps from the table to the door. So mainy stairs to the street. She thought if she pictured it beforehand, it might go more smoothly.’ Wat Kyle angstig maakt is niet de bangheid voor nog een ramp, maar haar zelfbewustzijn; altijd en overal is ze zich bewust van het mogelijke gevaar.

Alle verhalen in deze bundel zijn steengoed. Alle verhalen zijn geschreven in de kenmerkende stijl van DeLillo: subtiel en compact proza. Maar het juweeltje van de bundel is het voorlaatste verhaal, ‘Hammer and Sickle’. Jerold is een zakenman die in de gevangenis zit vanwege illegale bedrijfsvoeringen. Het contrast tussen controle en overgave wordt prachtig uitgewerkt: de gevangenis is extreem gecontroleerd, in tegenstelling tot de beperkte controle op de financiële markten. Jerold kijkt met zijn mede-gevangenen naar een kinderprogramma dat wordt gepresenteerd door zijn dochters. De Jay-Z-achtige-dialogen die zijn dochters uitspreken over de financiële crisis zijn geschreven door zijn ex-vrouw. De crisis is volgens de dochters ‘not real, unreal, surreal’ en ze stellen de retorische vragen: ‘Who is doing this? Where is it coming from? Where is it going?’ Het kinderprogramma waar de gevangenen naar kijken, zorgt niet voor geruststelling: het ontbreekt aan uitleg en oplossingen. Het tegenovergestelde is het geval. De boodschap is eerder: onderga het en hoop dat je zelf niet te hard wordt geraakt.

Aan het eind van het verhaal staat Jerold op een brug en kijkt naar de auto’s die onder hem voorbij razen op de snelweg. Reflecterend komt hij tot een definitie van samenleving: ‘This is civilization, I thought, the thrust of social and material advancement, people in motion, testing the limits of time and space.’ Deze stuwkracht, de vooruitstrevende beweging van het sociale en materiële, is de worsteling met controle en overgave van de mens in de samenleving.

Koen Schouwenburg

Don DeLillo – The Angel Esmeralda: Nine Stories. Scribner, New York, 224 blz.