De dingen zijn zoals ze zijn

De chique avondkrant NRC Handelsblad maakt melding van de roddel, het internet het bespreekt het boek; een omkering van de traditionele rollen. In de boekenroddelrubriek ‘De Papiermolen’ (week 3) schreef Maartje Somers over de jaloezie van Alice B. Toklas, de vriendin van de Amerikaanse schrijfster Gertrude Stein (1874-1946). Aanleiding voor dit nieuwsbericht was de nieuwe wetenschappelijke uitgave van Steins roman Ida. Niet dat Somers dat uit het boek zelf had, maar Publishers Weekly meldde dit. Zonder Somers’ nieuwsfeit was deze nieuwe uitgave ontsnapt aan mijn aandacht. Soms heeft gossip ook voordelen.

Stein was onder meer gastvrouw en adviseur van veel kunstenaars en schrijvers die bij haar thuis in Parijs over de vloeren kwamen. Stein verwierf bekendheid als beschermvrouwe van Picasso en andere moderne kunstenaars. Allemaal leuk en aardig, maar Stein was in de eerste plaats schrijfster, en een heel goede. Ze debuteerde in 1909 met Three Lives. Deze drie novellen zijn nog redelijk conventioneel. Vijf jaar later publiceerde het experimentele Tender Buttons, een verzameling hermetische portretten van objecten , bijvoorbeeld ‘A Shawl’ en ‘A Cloth’:

A shawl is a hat and hurt and a red balloon and an under coat and a sizer a sizer of talks.
A shawl is a wedding, a piece of wax a little build. A shawl.

‘A cloth’:

Enough cloth is plenty and more, more is almost enough for that and besides if there is no more spreading is there plenty of room for it. Any occasion shows the best way.

Ik houd van deze vorm van schrijven, maar Stein werd tijdens haar leven veelvuldig belachelijk gemaakt en geparodieerd in bladen en kranten. Als jullie mij nadoen, kunnen jullie toch beter het echte werk van mij publiceren, schrijft Stein aan de journalistiek in The Autobiography of Alice B. Toklas. Na de publicatie in 1933 werd dit boek gelijk een bestseller. Het is een autobiografische roman, die net als Hemingway’s A Moveable Feast, schitterend het Parijs en de kunstenaarsscene van de eerste decennia van de vorige eeuw evoceert.

Ida (1941) is Steins laatste roman en deze nieuwe uitgave, geredigeerd door Logan Esdale is een fijne publicatie. Redacteur Esdale presenteert deze uitgave als een ‘workshop’, met briefwisselingen, een genealogie van de roman, recensies en teksten van Stein die ze verwerkte in de roman. Het is echter meer dan een ‘workskop’, want deze uitgave maakt de modernistische-experimentele roman inzichtelijker, bijvoorbeeld door de opname van Steins lezing ‘How Writing is Written’.

De introductie is, onder andere, een heldere analyse van de roman. Het is alleen jammer dat Esdale, de lezing ‘How Writing is Written’ niet voor de romantekst plaatste, maar ver erna. Deze lezing verklaart in lucide taal het denken en schrijven van Stein. Nu blijft de kans aanwezig dat mensen die voor het eerst kennismaken met het werk van Stein door deze uitgave, de roman na een aantal pagina’s tegen de muur smijten.

In het eerste deel trouwt Ida met meerdere mannen en verhuist ze veelvuldig. De plot van de roman is flinterdun. De causaliteit ontbreekt: de dingen gebeuren, zonder te wijzen op bepaalde oorzaken en/of gevolgen. Het belangrijkste thema van de roman is identiteit. De vorming van identiteit vindt plaats door de tegenstelling zelf-ander. Krijg ik betekenis doordat anderen mij kennen? Hoe beïnvloedt de ander mijn zelf, mijn identiteit?

Ida’s ouders verlaten haar en ze wordt wees. Ze verzint een tweelingzusje, Winnie. Door deze imaginaire tweelingzus en door haar vele huwelijken probeert Ida zichzelf in te prenten dat ze is, dat ze bestaat. Ida doet niet veel. ‘Really nothing. Ida just sat down. Living alone as she did counting was an occupation.’

De stijl van de roman is een uitdrukking van de inhoud. De dingen zijn zoals ze zijn. De beschrijving van de stad Washington is een variatie op de beroemde frase van Stein (uit ‘Poetry and Grammer’, helaas niet opgenomen in deze uitgave, maar de zin is in meerdere teksten te vinden): ‘A rose is a rose is a rose is rose.’ Zo wordt de beschrijving van de stad Washington: ‘Washington is a city and a city well a city well it is a city. Ida lived there.’ Niet alleen objecten worden zo beschreven, ook Ida’s huwelijk met Andrew Hamilton: ‘They were being married, it was not exciting, it was what they did. They did get married.’

Ida doet niks, ‘Ida led a very easy life, that is she got up and sat up and went in and came out and rested and went to bed.’ Iedereen kent Ida. Ze is beroemd en iedereen weet alles van haar. ‘Everybody knew everything about Ida and by everybody, everybody means everybody.’ Ida is bekend omdat ze Ida is, net zoals een Prins bekend is omdat hij als prins is geboren.

‘Well said Ida, I have to have my life and Ida had her life and she has her life and she is having her life.’ Het is de poëtische uitdrukking van Ida’s worsteling met haar existentie. Haar existentie is de beschrijving van een constante beweging, een continue worden:

Her life never began again because it was always there.
And now it was astonishing that it was always there.
Yes it was.
Ida.
Yes it was.

Er gebeurt niks in haar leven, omdat ze niet kiest. Geen keuze is geen gebeurtenis. ‘So much but nothing happened to Ida. To have anything happened you have to choose and Ida never chose, how could she choose, you can choose hats and you can choose other things but that is not choosing. To choose, well to choose, Ida never chose.’ Leven is kiezen, wie niet kiest, niet écht kiest, ligt de hele dag op de bank.

Iedereen leeft nu. De toekomst is er nog niet, daarin kan je niet leven, evenals het verleden, dat is immers al geweest. De schrijver is nooit zijn tijd vooruit, hij is hedendaags. ‘The contemporary thing is the thing you can’t get away from. That is the fundamental thing in all writing,’ schrijft Stein in de lezing ‘How Writing is Written’. De twintigste eeuw voelt als een beweging ‘and has in its way no feeling for events.’ Steins gebeurtenisloze roman is een weergave van de twintigste eeuw, de eeuw waarin het leven voelt als een constante beweging en het gevoel voor gebeurtenissen is verdwenen. Ze gebruikt nauwelijks komma’s, de komma stopt de beweging van de zin. Zonder komma blijft de zin een beweging en ‘that is the illustration of the question of grammar and parts of speech, as part of the daily life as we live it.’

Wat Stein probeert is met haar experimentele stijl ‘a sens of immediacy’ weer te geven. Niet door herhaling, dat bestaat niet zegt ze, maar door elke principe net een heel klein beetje anders weer te geven dan daarvoor. Ze vergelijkt het met film. Film is bewegend beeld omdat elk fotootje een heel klein beetje anders is, zet je al deze foto’s achter elkaar dan krijg je bewegend beeld: ‘I conceived the idea which is, funnily enough, the same as the idea of the cinema. The cinema goes on the same principle: each picture is just infinitesimally different from the one before.’

Ida is een complexe, experimentele roman. Het is een schitterend boek door de combinatie van Steins aparte, poëtische stijl en interessante filosofische inhoud. Het zal niet iedereen behagen. Daarom gaf de recensent van Time Magazine de lezers van het weekblad de volgende tips:

For those who wish to make the effort, the following suggestions:
• Read it with care, but require no sense of it that does not yield.
• Read it aloud.
• Read it as poetry must be read or music listened to: several times.
• Read it for pleasure only. If it displeases you, quit.

Koen Schouwenburg

Gertrude Stein – Ida. A Novel. Red. Logan Esdale, Yale University Press, 348 blz. € 18,95.