De verering van het lot

Zelfredzaamheid is het hedendaagse credo, in het Amerikaanse kapitalisme doorgetrokken tot ‘wie arm is, doet niet genoeg zijn best om rijk te worden’. Hoe anders was dat aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. Zelfs wie binnen de Partij carrière wist te maken, kon van het ene op het andere moment terzijde worden geschoven. Als het communisme ergens gelijkheid creëerde, dan in de volslagen willekeur die iedereen ten deel viel.

Dit onvoorspelbare leven, vaak een gevolg van een opportunistisch, rancuneus of paranoïde bestuur, bood alle ruimte aan het geloof in het lot. Zoals de gelovige zich troost met de gedachte dat ook alle rampspoed de wil is van God, zo sloeg de communistische onderdaan zich door het leven met het idee dat alles wat hem overkomt toch buiten zijn macht ligt.

Deze verering van het lot speelt een voorname rol in Een noodlottig diner, de nieuwe roman van Ismail Kadare (1936). Hoewel Kadare als een (te) bescheiden criticaster van de communistische dictatuur van Enver Hoxha gold, ontwikkelde hij zich internationaal tot de meest gelauwerde auteur van Albanië. Ruim twintig van zijn romans zijn in het Nederlands vertaald, de eerste, De generaal van het dode leger, in 1972.

Zoals gewoonlijk situeert Kadare Een noodlottig diner in Gjirokastër, geboorteplek van zowel hemzelf als Hoxha. Kadare schetst de stad als een middeleeuws kruitvat, waar ieder moment een andere macht de overhand kan krijgen. De afgunst van de omliggende dorpen, de Griekse en Kosovaarse minderheden, de explosieve mix van royalisten, nationalisten en communisten, allen kunnen ze de wind doen omslaan.

Beeldend slachtoffer van de situatie is een artsenduo, dat wel in lengte maar niet in naam van elkaar verschilt. Gurameto de Grote en Gurameto de Kleine kunnen het onderling goed vinden, maar krijgen een rivaliteit toegedicht die op onverklaarbare wijze met de loop der dingen samenhangt. Elke gebeurtenis of verandering doet de volksgunst omslaan in het voordeel van de ander, zonder dat de artsen hiertoe zelf iets ondernemen.

De informele poll bereikt een hoogtepunt tijdens de bezetting van Gjirokastër door de nazi’s. Als oud-studiegenoot nodigt Gurameto de Grote de Duitse commandant uit voor een diner. Terwijl door de open ramen het geluid van Schubert en rinkelende champagneglazen klinkt, wachten buiten tachtig stadsbewoners op hun executie als vergelding voor het gewelddadige onthaal van de bezetter.

Het verloop van dit ‘noodlottige diner’ is nog jaren voer voor speculatie. Feit is dat Gurameto zijn Duitse gast ervan overtuigt alle gijzelaars vrij te laten, tot de Jood Jakoël aan toe. Het verhaal lost langzaam op in de stadshistorie, om in 1953 weer ruw tot leven te worden gewekt. Aanleiding is het verscheiden van Stalin, en zijn hieraan voorafgaande onthulling van een internationaal artsencomplot, waarbij de vingers al snel wijzen richting de doktoren Gurameto.

In Een noodlottig diner vermengt Kadare zijn liefde voor Balkansagen met de impliciete stijl die het werk van veel schrijvers in dictaturen kenmerkt. Wie schrijft onder toezicht, moet de dingen voorzichtig zeggen. Naarmate de tijd in het boek vordert, ruilt Kadere zijn beeldende stijl met surrealistische ondertoon geleidelijk in voor – een soms bitter – realisme. Alsof Gjirokastër naarmate het volksgericht voor de artsen grotere consequenties krijgt, steeds meer zijn onschuld verliest.

De verdienste van Kadare is zijn weergave van het lot als iets wat kritiekloos door de Albanezen wordt omarmd. Subtiel beschrijft hij hoe een collectieve gedachte, ogenschijnlijk uit het niets ontstaan, verregaande consequenties heeft zonder dat iemand er verantwoordelijkheid voor voelt. Toch is het de onnadrukkelijkheid die stoort. Illustratief is dat de context van het boek – het zogeheten dokterscomplot,  de laatste zuivering van Stalin – door de achterflap moet worden verteld. Alsof Kadare de erfenis van het schrijven onder dictatoriaal regime niet van zich af heeft kunnen werpen. Het maakt Een noodlottig diner tot een weliswaar onderhoudend, maar beetje gedateerd werk.

Marc Floor

Ismail Kadere – Een noodlottig diner. Van Gennep Amsterdam. 190 blz. € 18,90