De schaal van pacifisme

Wat is het nut van oorlogvoeren? Wie doet er mee en wie haakt er af? Wat doet een soldaat die oog in oog staat met zijn tegenstander? Door wie wordt je beïnvloedt en welke prijs betaal je om je eigen opvattingen te laten gelden? In De jongen in de gestreepte pyjama van John Boyne werd de Tweede Wereldoorlog door de ogen van de jonge Bruno bekeken, die niet snapte wat er toch allemaal aan de hand was in zijn achtertuin. Wat moesten die boerderijen daar en waarom liepen alle boeren in gestreepte pyjama’s? In De witte veer maakt de onschuld plaats voor de ideologische opvattingen over het al dan niet uitroeien van de tegenstander. ‘We namen ieder een eigen positie in op de schaal van pacifisme tot onvervalst sadisme.’

Het is 1919. De oorlog is achter de rug. De jonge schrijver Tristan Sadler reist af naar Norwich om daar de zus te ontmoeten van Will, de omgekomen kameraad. Tristan heeft de brieven die Will en Marian elkaar stuurden tijdens de oorlogsjaren bewaard en komt ze terugbrengen naar de schrijfster. Tijdens de treinreis er naartoe, wanneer hij uitstapt, tijdens het inchecken bij zijn hotel; al vanaf de eerste bladzijde sijpelt de oorlog en zijn nalatenschap tussen de regels door. Tristan beoordeelt de mensen op hun capaciteiten, vult profielen voor hen in die hij alleen maar baseert op gezichtsuitdrukkingen. ‘Hij had niet daarginds kunnen zijn met ons.’

Vanaf dat moment speelt het verhaal zich af in twee verschillende periodes. Nadat Tristan aan Marian vertelt over de gebeurtenissen tijdens de oorlog wordt de lezer meegenomen naar de periode tussen april 1916 en oktober 1916. Tristan leert Will kennen tijdens hun gezamenlijke training in Alderschot. Ze praten over de oorlog en de reden van hun aanwezigheid. Uit de opvattingen van Will blijkt dat hij de oorlog zinloos vindt, maar uit respect voor zijn grootvader, die vocht tijdens de Eerste Boerenoorlog, heeft hij toch besloten om mee te vechten. Zijn ouders zijn trots. Tristans vader had een andere boodschap toen hij vertrok: ‘Het zou voor ons allemaal het beste zijn als de Duitsers je onmiddellijk doodschoten.’

De kameraadschap tussen de twee ontwikkelt zich in een razend tempo, net als de gedachten en discussies over goed en kwaad. Ieder personage in het boek heeft vervolgens een mening over de oorlog, waarin witte veren pacifisten – veelal worden verguisd, wat niet ten goede komt van iets wat meer leek te zijn dan oorlogskameraadschap. Beetje bij beetje wordt duidelijk dat Tristan meer weet over de dood van Will dan hij aan Marian vertelt. Tot hij geen kant meer op kan en zijn conclusie trekt: de schrijver die zijn grootste geheim tot het laatste moment bewaart, is de grootste witte veer van allemaal.

John Boyne heeft met De witte veer opnieuw een boek geschreven waarmee een breed publiek uit de voeten kan. De afwisseling tussen de dialogen die Tristan en Marian voeren en anderzijds de scènes die zich afspelen tijdens de oorlog maken dat het boek gemakkelijk leesbaar is. Vooral de verschillende gedachten over en van pacifisten, sadisten en heilige boontjes zijn goed na te volgen.

Kleine smetjes zijn de momenten waarop het de schrijver ontbreekt aan zeggingskracht. Een scène waarin de spanning gestaag wordt opgebouwd én voelbaar is, wordt bijvoorbeeld te abrupt afgerond: ‘als een wervelstorm verliet hij de kamer’, waardoor het er opeens op kan lijken dat je naar een tekenfilm van Disney zit te kijken. Ook werpt Boyne vaak een vraag op die hij een aantal pagina’s onbeantwoord laat om de lezer nieuwsgierig te maken, waarna hij deze even later beantwoordt om vervolgens opnieuw spanning te creëren. Deze kleine spanningsbogen worden soms iets te herkenbaar waardoor je het gevoel kunt krijgen dat er een trucje wordt gehanteerd om je bezig te houden.

De grootste pluspunten van het boek zijn onmiskenbaar de beeldende scènes die zich voltrekken in de modder van Frankrijk en de vele verschillende meningen van de personages over het pacifisme die Boyne op originele wijze keihard tegen elkaar laat botsen. Meningen die niet alleen tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog een rol speelden, maar nu nog steeds net zo actueel zijn. Ze zetten je opnieuw aan het denken over de vraag die iedereen zichzelf wel eens heeft gesteld: wat zou je doen als…

Jan-Willem Dijk

John Boyne – De witte veer. Boekerij, Amsterdam. 318 blz. € 19,95.