Teruggevonden

Ter gelegenheid van de tentoonstelling in het Joods Historisch Museum over het schildersechtpaar Else Berg en Mommie Schwarz is een uitgebreide catalogus verschenen van de hand van Linda Horn. Het is een prachtig boek, waarin het werk van de kunstenaars fraai is afgebeeld (Uitgeverij de Kunst, 2012, € 35,-). Vreemd genoeg zijn er bij de afbeeldingen geen onderschriften geplaatst. Wie iets over een kunstwerk wil weten, moet zoeken in een lijst achterin het boek. Omdat het boek over twee kunstenaars gaat, is dit niet alleen onhandig maar ook verwarrend. Over de meeste foto’s die in het boek staan kom je zelfs helemaal niets te weten. Een blamage van de vormgever.

Gelukkig is er nog een boek verschenen over Else Berg, geschreven door Betty van Garrel. Deze bescheiden uitgave van 62 bladzijden laat zien hoe goede vormgeving eruitziet. Toen Else Berg en haar man in november 1942 opgepakt werden door de Duitsers (om een week later in Auschwitz vermoord te worden), vond een vriendin in hun lege huis een trommel volgestopt met papieren en foto’s. Het was een koekblik van Verkade, door Else Berg beschilderd. In De trommel van Else Berg gebruikt Betty van Garrel zo’n zestig documenten uit deze trommel om het leven van de kunstenares te vertellen.

Else Berg had foto’s, krantenknipsels, ansichtkaarten en zelfs rekeningen van een wasserij in de trommel opgeborgen. De aanpak die Betty van Garrel heeft gekozen werkt goed. In kort bestek krijgt het leven van Else Berg (1877-1942) duidelijke contouren. Ze groeide op in Duitsland, maakte lange reizen door Europa en kwam via haar verre familielid Mommie Schwarz (1876-1942), die geboren was in Zutphen, in Nederland terecht. Schwarz was overigens ook een groot reiziger, hij heeft zelfs enige tijd in de Verenigde Staten gewoond. De twee kunstenaars maakten modern werk en kwamen onder invloed van de Bergense school. Ze hebben veelvuldig geëxposeerd.

In Amsterdam hadden ze elk hun eigen atelier en gezamenlijk maakten ze lange reizen door Italië en de Balkan. Ze trouwden in 1920, vooral omdat Else op die manier de Nederlandse nationaliteit kon krijgen. Hoewel hun privé-leven tamelijk raadselachtig blijft, citeert Betty van Garrel een paar briefjes waaruit blijkt dat ze grote genegenheid voor elkaar voelden. Een opvallend aspect in het leven van Else Berg was haar vriendschap met de lesbische Tine Baanders. Hoever deze vriendschap ging, laat Betty van Garrel in het midden. Lisa Horn speculeert erin haar boek wel over, maar komt ook niet veel verder dan te melden dat de nabestaanden van Else Berg zich niets bij een eventuele relatie tussen Tine en Else konden voorstellen.

Ontroerend is een aantal kiekjes, die de vrolijkheid van de vriendenclub rond de twee vrouwen laat zien. Alle illustraties in het boek van Betty van Garrel zijn zeer duidelijk genummerd en in de tekst wordt er helder naar verwezen. Jammer genoeg is haar boek klein van formaat en zijn dezelfde foto’s vaak weer groter (maar dan zonder bijschrift) in de catalogus afgebeeld. Wie geïnteresseerd is geraakt in deze kunstenaars wordt dus wel gedwongen beide uitgaven te kopen. Wat was het geweldig geweest als Betty van Garrel en haar vormgever betrokken waren geweest bij de catalogus. Maar helaas, Van Garrel wordt niet eens door de schrijfster van het andere boek bedankt.

Doeke Sijens

Betty van Garrel – De trommel van Else Berg, Bas Lubberhuizen, Amsterdam, 62 pagina’s, € 14,90.