De grenzen van het bestaan

Valse papieren is een boek dat gelezen kan worden als een serie essays die samen een reis en een zoektocht vormen langs de grenzen van een land, een stad, een bewoonbare ruimte, de dood, onze herinneringen en onze voorstellingen. Tijdens haar reizen naar Mexico-Stad, Venetië en New York schrijft Valeria Luiselli op poëtische wijze over de taal en zijn limieten en over literatuur, iets wat ze zelf probeert te creëren.

Wanneer je het boek van Luiselli begint te lezen word je ogenblikkelijk meegezogen in een gedachtewereld die van haar is, maar naarmate je verder leest ook een beetje van jezelf begint te worden. Zo begint ze aan de zoektocht naar de betekenis van het Portugese woord ‘saudade’, dat volgens een Portugese vrouw (die ze bij toeval treft en niet serieus kan nemen omdat ze op een bejaarde Shirley Temple lijkt), alleen begrepen kan worden door wie in de Portugese taal geniet, lijdt en liefheeft. Haar gedachtesprongen leiden je langs het Duitse ‘heimweh’, het Poolse ‘tesknota’ en de lange armen van ‘longing’, maar die kunnen het woord niet omvatten. Via melancholie komt ze terecht bij nostalgie, wat misschien nog wel het dichtst in de buurt komt van ‘saudade’, maar zeker niet dichtbij. De conclusie luidt dat de zoektocht naar de betekenis van het woord geen resultaat heeft opgeleverd. Of toch wel? Want op een vreemde manier voel je na het lezen van Luiselli’s overpeinzingen opeens wat ‘saudade’ eigenlijk betekent.

Ze gaat door met haar betoog over de grenzen van het bestaan als ze het heeft over leren praten en de beperkingen die dat oplevert:

Een ding is een ruimte waarbuiten geen dingen bestaan,’ schrijft Joseph Brodsky; en elk woord een stilte waar geen ander geluid kan klinken. Leren praten is zich beetje bij beetje ervan bewust worden dat we geen woorden hebben om het niets mee te beschrijven.

Van dat ‘niets’ gaat Luiselli al snel naar de ineenstorting van de taal, richting de stilte. Ze citeert:

Gilles Deleuze schrijft: ‘Wanneer een taal zozeer onder druk staat dat hij begint te stotteren, te mompelen, of te stommelen… dan heeft de taal in zijn geheel een limiet bereikt die zijn uiterste grenzen aangeeft en hem verplicht de stilte op te zoeken.’

Aan de hand van het gedicht ‘Passionnément’ en de zelfmoord van de schrijver hiervan, de Roemeense dichter Gherasim Luca, wordt die grens van de taal nog eens op een onontkoombare manier duidelijk gemaakt. Voor het gedicht, klik hier.

Cees Nooteboom schreef het voorwoord voor deze verzameling essays, waarin hij onder andere zegt: ‘Je moet goed kunnen kijken om te weten waar je niet bent, want pas dan weet je waar je wel bent, je moet de ontdekking van het absurde detail onderkoeld weergeven, de kunst van het hilarische understatement beheersen… en het zo opschrijven dat die lezer ook alles ziet.’ Dat is een van de kwaliteiten van Luiselli: het laten zien, waardoor je als lezer het gevoel hebt een beetje mee op reis te zijn geweest, dwars door Mexico-stad, Venetië en New York.

Jan-Willem Dijk

Valeria Luiselli – Valse papieren. Voorwoord door Cees Nooteboom. Karaat, Amsterdam. 144 blz. € 16,90.