Seks met een personage

‘Il faut cultiver notre jardin,’ liet Voltaire zijn hoofdpersoon in Candide ou l’optimisme besluiten na een lange reis en zoektocht naar de zin van het leven. Deze filosofie krijgt een echo in de nieuwe historische roman van Nelleke Noordervliet, waarin een zeventiende-eeuwse Hollandse vrijbuiter en godstwijfelaar in de Nieuwe Wereld uiteindelijk een vergelijkbare ontdekking doet over ‘hoe te leven’. Noordervliet ontmoet deze Menno Maartenszn Molenaar in verwarde staat op een marktplein in Woodstock, buiten het hedendaagse New York. Tot haar verbazing zegt hij uit de Nederlanden te komen die geregeerd worden door Willem III na de moord op de gebroeders De Witt. Een historisch personage is geboren.

Vrij man is het verhaal van een jonge man die zich in de zeventiende eeuw los worstelt van zijn afkomst en zich afvraagt of je echt ‘vrij’ kunt zijn, los van de banden met andere mensen, opgelegde maatschappelijke structuren en religie. Menno Molenaar twijfelt door zijn anatomische interesse en fascinatie voor de dood aan het bestaan van een ziel en God. ‘Ofwel dit alles had een doel, ofwel dit was een toevallige constellatie van materie, waarin zelfs de poging tot duiding een functie was van de zinloosheid,’ besluit hij in gesprek met een groepje filosofische vrijdenkers. Die beginnende, nog verscholen twijfel aan God, kenmerkend voor het einde van de Gouden Eeuw, plaatst Noordervliet in een verhaal dat een levendig beeld geeft van de Nederlanden in die tijd. Ze excelleert in lyrische beschrijvingen van zeeslagen en boertige drinkgelagen in de kroegen van Den Haag:

Rondborstige, zwetende herbergiersters gingen rond met grote kannen wijn en schuimende kroezen bier. Menno deed zijn ogen dicht en luisterde naar het veelstemmig monster. Hij hoorde het zoemen, de schelle uitschieters in het gemurmel, het aanzwellen van de extase.

Noordervliet schreef een postmoderne historische roman: een roman waarin je door de schrijver om de zoveel tijd op de rug wordt getikt met de mededeling dat je een boek leest. Of: dat de schrijver een boek aan het schrijven is. In dit geval gaat de schrijfster in gesprek met haar personage. Noordervliet wilde niet zomaar een grote historische roman schrijven die een fictief personage plaatst in een historisch decor. Ze wilde de tijd en het leven in die tijd begrijpen en gebruikt Menno Molenaar voor haar exercitie. Ze stelt hem moeilijke vragen en duwt hem venijnig enkele afgronden in. Ze laat hem een moord plegen om van zijn weldoener af te komen die hem blijft chanteren en zet hem op een schip naar de Nieuwe Wereld (Amerika) waar het hem lukt een waardevol bestaan op te bouwen. Uiteindelijk heeft ze zelfs seks met hem, vermomd als een wulpse waardin in een New Yorkse herberg, om hem op die manier geheimen af te snoepen. ‘Alle personages zijn altijd de schrijver,’ schrijft ze en zegt daarmee dat de worsteling van Menno met het leven ook haar eigen worsteling is.

Niet alleen Noordervliet zelf stapt het verhaal van Menno Molenaar binnen, ze roept ook tijdgenoten van Menno op om hun versie van het verhaal te vertellen. Zo kruipen we in het hoofd van de geschiedschrijver Lieuwe van Aitzema, arts en filosoof Adriaan Koerbagh en andere historische en fictieve personages. Allen laten ze hun licht op de mens Menno Molenaar schijnen en geven de schrijfster de kans haar personage van verschillende kanten te belichten. Werkt dat? Het maakt de roman in ieder geval kleurrijk en vol van verschillende stemmen. Noordervliet heeft ook haar best gedaan die stemmen in stijl te vervatten: Christiaan Paets praat plechtig en James Harding rouwdouwerig; Elisabeth Dixon enigszins nuffig.

Natuurlijk valt er altijd wel wat af te dingen op zo’n grote greep. Sommige passages lezen als een enigszins stijf geschreven geschiedenisboek met een droge opsomming van feiten. Een aantal keer doen de gesprekken tussen Noordervliet en haar personage geforceerd en ongeloofwaardig aan. Maar wie nog een beetje wil geloven in de god die de schrijver in zijn eigen boek is, krijgt een bijzonder boek te lezen over de zin van het leven. Een bijzonder boek ook over de Gouden Eeuw, waarin de clichés zoveel mogelijk omzeild en soms ook omarmd worden, dat je het prettige gevoel geeft zelf ook in gesprek te zijn met de schrijfster, haar personage en hun twijfels.

Martijn Nicolaas

Nelleke Noordervliet – Vrij man. Augustus, Amsterdam. 464 blz. € 19,95.