Het lot van de ontwortelde

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bestonden in Texas gevangeniskampen waar nazi’s gehuisvest werden zolang de oorlog voortduurde. Ze moesten werken op katoenplantages en deden hetzelfde werk als de zwarte bevolking. Ze kregen alleen beter eten en werden beter behandeld. Die rare kronkel in de geschiedenis komt naar boven in Ik was Amerika van Gustaaf Peek. Terwijl lynchpartijen nog aan de orde van de dag zijn, kunnen de nazi’s hun liederen blijven zingen in het kamp.

De belangrijkste rode draad door de roman vormt de vriendschap tussen Dirk, een Nederlander die voor de Duitsers is gaan vechten en Harris, een zwarte man die werkt op een van de katoenvelden. Als Dirk verliefd wordt op Sissy, de vermeende zus van Harris, en haar zelfs zwanger maakt, dan worden de zaken gecompliceerder. Peek doseert de informatie over zijn hoofdpersonen overigens erg ingenieus. Daarbij laat hij verhaallijnen in het heden en verleden door elkaar heen lopen. Op het eind van zijn leven, zesendertig jaar later, keert Dirk terug naar Amerika om Harris op te zoeken. Je weet eerst niet wat hij precies komt doen, maar dat wordt gaandeweg het boek steeds duidelijker.

Het kleine oeuvre van Gustaaf Peek, dit is na Armin en Dover zijn derde roman, is bevolkt met ontwortelde mensen. Mensen op drift, mensen die door een slinger van de geschiedenis op een bepaalde plek op de wereld terechtkomen en er dan maar iets van moeten zien te maken. In Ik was Amerika zit het vol met dit soort personages: Harris en Sissy die opgevoed worden door een vreemde vrouw, Dirk die al op jonge leeftijd zijn moeder en later zijn vader kwijtraakt. Misschien verbindt het gebrek aan familie de zwarte man met de nazi.

Peek weet geloofwaardige karakters te scheppen, maar het meest ontroerend is het portret van de behulpzame en hoffelijke Harris. Langzaam weet hij zich op te werken van een vrachtrijder op de katoenvelden tot iemand met een eigen winkeltje. Daar ontmoet hij zijn grote liefde: miss Lilly. Ook zij is een buitenstaander en zo lijkt de keten van mensen die net buiten de maatschappij staan weer iets groter te worden. Alsof er een grote familie van ontheemden bestaat die elkaar herkent en helpt. Dat geeft, hoe klein dan ook, enige troost en hoop. Wat is een ‘thuis’ eigenlijk? Veel personen in dit boek verruilen de ene woning voor de andere en sterven volstrekt alleen. Die nadruk op de onverbiddelijke tijdelijkheid van alles (liefde, woning, leven) geeft de roman iets droefgeestigs en dan is het maar goed dat er ook goedzakken als Harris door de wereld lopen. Ik was Amerika is een prachtige roman.

Coen Peppelenbos

Gustaaf Peek – Ik was Amerika. Querido, Amsterdam. 286 blz. € 17,95.

Verscheen eerder in de Leeuwarder Courant, 16 oktober 2010.