Literaire tango

Het is mogelijk een dans te vangen in woorden, dat bewijst Christovão Tezza met zijn roman Een emotionele fout. Het tergende ritme van de tango – de verticale expressie van het horizontale verlangen – zet de toon voor een ingetogen verhaal over kwetsbaarheid. De twee hoofdpersonages die in de roman worden geportretteerd hebben moeite toe te geven aan hun passie voor het leven, de liefde en de literatuur. Maar nog moeilijker is het voor hen om de juiste balans te vinden tussen toenadering en persoonlijke grenzen. Zeker na de brutale, maar eerlijke openingszin, waarmee schrijver Paulo Donetti de ‘geremde’ Beatriz tot zijn danspartner maakt: ‘Ik ben verliefd op je geworden.’

Feitelijk gebeurt er weinig in Een emotionele fout. De ooit succesvolle schrijver Donetti komt op bezoek bij redactrice Beatriz, omdat hij samen met haar wil werken aan zijn nieuwe boek. Beatriz is een groot liefhebber van Donetti’s werk en onder de indruk van deze man, die haar bij binnenkomst zo van haar stuk brengt met zijn onverwachte liefdesverklaring. Gedurende het verhaal verstrijken er slechts enkele uren, waarin de twee personages een ogenschijnlijk oppervlakkig gesprek voeren.

Donetti en Beatriz maken los van elkaar de balans op: hoe hebben ze hun levens geleid en waarom hebben ze bepaalde keuzes gemaakt? Beatriz komt er langzamerhand achter dat ze zichzelf steeds heeft afgesloten voor de buitenwereld, zodat de intensiteit van zowel liefde als verdriet altijd werd getemperd. Zelfbescherming, wellicht, maar ook zelfkastijding. Donetti daarentegen heeft zich altijd verscholen achter de bravoure van de briljante schrijver: hij speelde de charmeur, de verlichte geest, de literator pur sang. Dat hij zich eigenlijk helemaal niet kon vinden in zijn eigen verwachtingspatroon, daar dacht hij liever niet over na.

De lezer wordt door Tezza op de proef gesteld tijdens het lezen van Een emotionele fout. Het vergt wat geduld om de gedachtesprongen van de personages, die met horten en stoten (zoals dat gaat met associaties) worden gebracht, te volgen. Af en toe laat de auteur de belevingswerelden van de personages kunstig in elkaar overvloeien, spelend met het vertelperspectief. De twee losstaande bewustwordingsprocessen worden zo met elkaar verbonden, waardoor een coherente verhaallijn ontstaat.

De wijze waarop Tezza de dialogen laat overgaan in persoonlijke herinneringen, wordt op den duur wel een ‘maniertje’, wat lichtelijk irriteert. Er wordt steeds ‘bijna’ geantwoord, ‘bijna’ iets gezegd, ‘bijna’ een zin toegevoegd, kortom: er worden allerlei scenario’s bedacht maar niet uitgevoerd. Deze bedachtzaamheid is natuurlijk veelzeggend: ‘Ik stond open voor de teksten van Cássio die ik las, ik wilde echt dat ze goed waren, overwoog hij aan Beatriz te bekennen, terwijl ze zwijgend naar de ketel keek alsof ze het koken met de kracht van haar denken wilde versnellen, en ook dat overwoog hij hardop te zeggen, alsof hij aan haar schreef, zodat – de warme wijn in zijn hand, en hij keek naar de tafel, denkend aan de fles.’ De angst iets verkeerds te zeggen, te voortvarend of juist te terughoudend te zijn, wordt duidelijk benadrukt. Na enige tijd maakt dit het verhaal slepend. Wie het volhoudt, wordt uiteindelijk wel beloond met een paar aardige ontknopingen.

De lange zinnen, met abrupt afgebroken zinsdelen en vele terzijdes, vergen eveneens een lange adem van de lezer. Het taalgebruik van Tezza is veelzijdig en hij strooit rijkelijk met literatuurwetenschappelijke, psychoanalytische en filosofische termen. Ronduit storend is het terugkerende gebruik van de term ‘autisme’, waar feitelijk een naar binnen gekeerde gemoedstoestand wordt bedoeld. Verder vervalt de schrijver soms in clichématige bewoordingen of al te opzichtige verwijzingen: ‘(…) en hij keek naar de pizza voor zich als naar de madeleine van Proust, en zei dat bijna hardop, (…)’. Deze technieken maken van Een emotionele fout een gekunstelde roman, iets wat door Tezza misschien juist wordt beoogd. ‘Wees precies met woorden, dat is het enige wat van een schrijver wordt gevraagd, de rest is irrelevant, (…)’ schrijft hij, en ook: ‘(…) nee, ik wil geen zin geven aan de wereld, ik wil geen stukjes van wat dan ook aan elkaar lijmen, wat ik wil is de wereld haar zin ontnemen, juist het tegendeel, ik wil die hang naar orde demonteren tot aan het laatste moertje, maar ook dat bleef incoherent, louter de irrationele impuls vermomd als standpunt of kritische blik; (…)’.

Een emotionele fout is een psychologische roman, waarin wordt beschreven hoe mensen worden beïnvloed door verwachtingspatronen van anderen en van zichzelf. Donetti en Beatriz hebben geheimen, net als de tango: ‘The tango can be debated, and we have debates over it, but it still encloses, as does all that is truthful, a secret.’ (Jorge Luis Borges) De pretentieuze schrijfstijl van Tezza strookt weliswaar niet helemaal met de ingetogen thematiek, maar het boek biedt wel een paar interessante vraagstukken die het verdienen om nog eens goed overdacht te worden.

Marleen Nagtegaal

Christovão Tezza – Een emotionele fout. Vertaling: Arie Pos. Contact, Amsterdam. 190 blz. € 19,95.

(Deze recensie verscheen eerder bij Literair Nederland.)