Een beetje uitsterven

‘Nee, deze kinderen hier leken haar werkelijk geen diamanten op de kroon van de evolutie.’ Ontmoet Inge Lohmark die biologie geeft aan opgroeiende pubers. Met afstandelijkheid bekijkt ze de klas die voor haar zit. Op de plattegrond van de klas geeft ze een karakterschets van de jongeren die tegenover haar zitten. Niet erg vleiend:

Tom Onprettige vlezige lichamelijkheid. Kleine oogjes in dik gezicht. Wezenloze uitdrukking: nog geheel versuft van de nachtelijke pollutie. Een grotsalamander is mooier. Weinig hoop dat de mislukte proporties door verdere groei nog gecorrigeerd gaan worden.

In mij huist op mijn beste momenten een Theo Thijssen, maar vaak ben ik ook blij met de tucht van Bint. Het cynisme van mevrouw Lohmark (zij houdt ervan om leerlingen te vousvoyeren) met haar afkeer van nieuwe methodes, altijd vrolijke collega’s en directeuren die een modieuze trend napraten is zeer aan mij besteed. Toch is de roman De lessen van mevrouw Lohmark van Judith Schalansky niet de zoveelste onderwijsroman waarin het gevecht tussen leraar en leerlingen centraal staat. Het boek is gesitueerd in het voormalige Oost-Duitsland, in een gebied waarin steeds meer bewoners wegtrekken. De school van mevrouw Lohmark krijgt steeds minder leerlingen en is een beetje aan het uitsterven.

En daar zijn we meteen bij de kern van de roman, want de school is niet voor niets genoemd naar Darwin. Mevrouw Lohmark beschouwt de wereld om haar heen, nogal emotieloos, als een biologisch strijdperk. Sommige leerlingen zullen overwinnen, andere niet. Hetzelfde geldt voor haar collega’s, de school waarop ze zit, de landstreek waarin ze woont. Als ze het heeft over een uitstervende diersoort heeft ze het voor een deel ook over zichzelf en haar eigen ‘biotoop’.

Het duidelijkst komt haar fatalistische houding naar voren als de directeur, die uit West-Duitsland komt, een toespraak houdt en de oude slogans vervangen zijn door nieuwe onderwijsmantra’s. Tussen flarden van de toespraak door denkt mevrouw Lohmark er het hare van. Vroeger was ‘socialistisch’ het goede bijvoeglijke naamwoord, nu ‘democratisch en vrij’.

Niemand was vrij. Wat ook helemaal niet de bedoeling was. Alleen de leerplicht al. Dat was een van staatswege georganiseerde vrijheidsberoving. Bedacht door de gezamenlijke ministers van Onderwijs. Het ging helemaal niet om kennisoverdracht. Maar om de kinderen al te laten wennen aan een geregelde dagindeling en de heersende ideologie.

De natuur moet haar gang maar gang en mevrouw Lohmark grijpt niet in. Als ze met de bus naar huis moet en ziet dat een leerling gepest wordt, doet zij niets. Mevrouw Lohmark is hard, zelfs tegenover haar dochter. Pas op het laatst van de roman krijg je door waarom deze zo’n eind van haar moeder is gaan wonen en weigert terug te komen. Toch is er wel een spoor humaniteit terug te vinden in het door biologische processen geobsedeerde brein van mevrouw Lohmark: haar voorliefde voor de leerlinge Erika. Een niet te beredeneren voorliefde. Een uitzondering op de wetten die de natuur bepalen: de erfelijkheidsleer, de overwinning van de ene soort op de andere. Voor mevrouw Lohmark onbegrijpelijk, voor de lezer een glimp van een notie dat medemenselijkheid wel degelijk kan bestaan. Het zal het tragische lot van mevrouw Lohmark niet veranderen.

Coen Peppelenbos

Judith Schalansky – De lessen van mevrouw Lohmark. Vertaald door Goverdien Hauth-Grubben. Signatuur, Utrecht. 224 blz. € 16,95.