Leven in een raamkozijn

De Antilliaanse schrijver Eric de Brabander (1957) zag als kind elke zes weken het ‘statige, enorme marinegrijze gevaarte’ de MS Santa Maria, varend onder Portugese vlag, de haven van Willemstad op Curaçao binnenvaren. En wanneer het schip dat aangemeerd lag, genoot de jonge romanticus, vooral van de oplichtende patrijspoorten in de avond en de chique geklede mensen die de loopplanken op en af liepen.

Den BrabanderToen hij als tienjarige jongen aan de hand van zijn vader de luxe hutten, ballroom en eetzaal bezocht, kon hij nog niet bevroeden dat het schip de voedingsbodem zou zijn voor zijn roman De supermarkt van Vieira.

Het schip, waarop vaak Hollandse schoolvriendjes reisden wiens vader groot verlof had gekregen, heeft namelijk een bijzondere geschiedenis. In 1961 werd het, nog maar net uit de Annabaai in Willemstad vertrokken, gekaapt door vrijheidsstrijders die een einde wilden maken aan de dictaturen op het Iberische schiereiland. Het repressieve beleid van zowel Franco als Salazar had tot enorme economische malaise geleid. Veel Portugezen vluchtten naar Zuid-Amerika, veelal naar Curaçao.

Fransisco Vieira heeft een goedlopende supermarkt op dat eiland en komt er een halve eeuw na de kaping via een geheimzinnig telefoontje achter dat zijn verloren gewaande vader João, een van de kapers destijds, asiel heeft gekregen in Brazilië en daar een nieuw bestaan heeft opgebouwd.

De roman opent met de soldaat João Vieira die in 1951 in de Portugese kolonie Angola een groep inlanders moet bewaken die ‘vrijwillig’ voor de overheerser aan het werk zijn. Wanneer een neger de barre omstandigheden niet meer aankan en een steen oppakt tegen João, schiet deze hem dood, eigenlijk geheel en al tegen zijn inborst. Daar wordt zogezegd de basis gelegd voor de vrijheidsdrang van João. Het fascistische bewind van Oliveira Salazar werd voor een groot deel gefinancierd met het geld dat in Angola werd ‘verdiend’ en de jonge soldaat heeft geen zin om te moeten afleren om mens te zijn.

De gedeputeerde van Salazar voor Angola, Henrique Galvão, tevens vriend van de vader van João, probeert de jonge soldaat te kalmeren. Het is hem ook niet in dank afgenomen dat hij weleens over de sociale misstanden heeft gerapporteerd. ‘De dingen in Angola waren nou eenmaal zoals ze waren. […] Wacht niet op het laatste oordeel soldaat Vieira. Want dat komt iedere dag.’ Er wordt een verslagje van het incident gemaakt en dat verdwijnt in een ordner.

Vervolgens switcht De Brabander in uptempo van de tewaterlating van de Santa Maria in Antwerpen in 1953, naar zoon Fransisco op Curaçao in 2011 en terug naar het Angola van 1951 en daarna naar de feitelijke kaping, operatie Dulcinea gedoopt, in 1961. Dat lijkt nogal hakketakkerig, maar is eigenlijk wel noodzakelijk om het groter verband te kunnen inzien. In eerste instantie doet dat het proces van inleven wat stagneren, maar dat wordt goed gemaakt door de gloedvolle beschrijvingen van het bestaan in een tropisch oord. (Hollanders zijn nu eenmaal ‘suckers for exotica’.)

Dan raakt De Brabander tot de kern van de roman. Het leven van João na de kaping. Hij kan niet terug naar zijn vrouw en jonge kind op Curaçao en verkrijgt asiel in Brazilië. Het uptempo van de kaping verwordt langzaam tot dat van ‘sitting on the dock of the bay, watching the time go away.’ In het geval van de ex-soldaat Vieira, een zolderraam boven een muziekzaak, alwaar hij met de radio op vol volume zijn sigaartjes rookt. Ja, hij maakt de zo typische kleine Zuid-Amerikaanse gitaartjes, hij is er zelfs heel bekwaam in, en hij staat aan de basis van een stokerij van sterkedrank gemaakt van suikerriet, maar bovenal is hij toch een dromer die het zich kon veroorloven om zijn leven grotendeels door te brengen in een raamkozijn. Hij gaat nog weleens met de bus op bezoek bij een aantal van zijn medestrijders die honderden kilometers verder wonen, maar vindt bij hen (ook) niets meer van de strijdvaardigheid, de idealen die zo bij hun jeugd hoorden.

De supermarkt van Vieira is ondanks de vaak verspringende verhaallijnen – iets wat een lezer met een beetje geduld gemakkelijk aankan – een belangwekkend boek omdat het voor het eerst de kaping van de Santa Maria achtergrond geeft en duidelijk maakt dat, hoe kleinschalig zo’n actie ook moge zijn, het een gevoelig gezichtsverlies voor een regime is en de eerste scheurtjes in een ogenschijnlijk ondoordringbaar pantser kan doen ontstaan.

Guus Bauer

Eric de Brabander – De supermarkt van Vieira. In de Knipscheer, 232 blz. € 18,50.