De Russische ziel

Met de titel Een Rus is iemand die van berken houdt zet de in Azerbeidzjan geboren Olga Grjasnowa (1984) de lezer enigszins op het verkeerde been. Verwacht in de debuutroman van deze op haar twaalfde naar Duitsland geëmigreerde schrijfster geen gloedvolle beschrijvingen van het zogenaamde ongrijpbare volkskarakter van de Russen. De weemoed, de weltschmerz, de zelfdestructie, de eeuwige wodka. Voor zover er zoiets bestaat als de Russische ziel is die waarschijnlijk net zo eenvoudig en gecompliceerd tegelijk als de Westerse inborst.

Hoofdpersoon Masja Kogan is joods en op haar elfde tijdens de bloederige Armeense pogroms met haar ouders, een gewezen concertpianiste en een kosmonaut, die hoe treffend, nooit in het wereldruim is afgeschoten, vanuit Azerbeidzjan naar Duitsland gevlucht. Ze is rond de twintig en heeft ambitie, maar is duidelijk getekend door de gebeurtenissen die ze als kind in haar vaderland heeft meegemaakt.

Ze is een talenwonder, probeert haar leegte op te vullen met woorden. Naar believen kan ze zich verstoppen in het Arabisch, Russisch, Engels, Frans, Duits, Turks en de verschillende talen uit haar geboorteland. Deze kameleonachtige eigenschap, een overlevingsmechanisme, zorgt ervoor dat ze voor eenieder ongrijpbaar is. Ook voor haar grote liefde Elias, een mooie Duitse jongen die leeft voor de fotografie en voor Masja. Ondanks zijn verwoede pogingen om haar aan het praten te krijgen over haar verleden blijft ze ook tegen hem zwijgen. Door haar jeugdtrauma is ze niet in staat om hem toe te laten, hoe graag ze dit ook eigenlijk wil.

Haar ouders geven haar het voorbeeld. Ze hebben zich suf gepiekerd hoe ze de naam van Elias konden russificeren. De liefdevolle verkleinvorm waardoor je bij de familie gaat horen.

Toen mijn vader uiteindelijk “Elisja” riep, klapte mijn moeder in haar handen van blijdschap – vanaf dat moment hoorde Elisja erbij.

Olga GrjasnowaMaar Masja haat die benaming, is sowieso woedend op de wereld. Ondanks haar ambitie, haar goede wil, sluimert er bij haar een enorme zelfhaat. Naar haar idee gaat alles en iedereen dood zodra ze bij haar in de buurt komen.

Elias breekt zijn dijbeen bij het voetballen. Een onschuldige kwetsuur zou je denken, maar er ontstaan complicaties. Na een paar weken wordt hij met spoed opgenomen. Vlak bij het ziekenhuis ligt een konijn, waarschijnlijk aangereden maar nog in leven. Hoewel ze niet gelovig is besluit Masja het op een akkoord te gooien met God. Het konijn in ruil voor Elias. Een bijbels offer, een zeer indringend geschreven scene. Maar tevergeefs, Elias sterft. Masja geeft zichzelf de schuld. Zij had ’s ochtends vroeg al kunnen merken dat het de verkeerde kant opging en een ambulance moeten bellen.

Waar Elias in het ongewisse werd gelaten, krijgt de lezer voldoende informatie over de vlucht van Masja en haar familie, gegoten, zoals het hoort, in kleine persoonlijke verhalen.

In Nagorno-Karabach heerste oorlog. Onze buurvrouw smeekte God vijf keer per dag: “Maak dat mijn zoon niet weg hoeft.” Tevergeefs, twee dagen na zijn achttiende verjaardag werd Farid onder de wapenen geroepen. Mijn moeder gaf hem het warme jack van mijn vader. Farid kwam niet terug en zijn moeder stopte met bidden. [ … ] Vluchtelingen kampeerden in dekens gehuld in de parken, sommigen waren verminkt. Veel van die vluchtelingen bezetten Armeense woningen, desnoods met geweld. [ … ] Ik speelde ondertussen met poppen en probeerde te vergeten.

Masja is iemand die vaak haar toevlucht neemt tot rituelen, in die zin haar achtergrond niet verloochent.

Ik had foto’s bij me: twee die Elisja van mij had gemaakt en twee die ik na zijn dood voor de spiegel van mezelf had gemaakt. Ik groef een kuiltje naast zijn grafsteen, legde er de foto’s in en stak ze aan. Het fotopapier verbrandde snel en na twee minuten was alles voorbij. Ik gooide het gat weer dicht en streek de aarde glad.

Een tante van Masja emigreerde in 1990 naar Israël. De ouders van Masja, allebei met een goede baan, blijven achter, denken dat het wel over zal waaien. Een mooie gotspe is dat veel Joden die met de grootste moeite het woord ‘Jood’ uit hun paspoort hadden laten halen omdat je alleen met ‘schone’ papieren carrière kon maken, dezelfde mensen bij de overheid moesten omkopen om het er weer in te krijgen. Alleen als Jood kon je nog emigreren naar Israël of, godbetert Duitsland. Opportunisme deed de synagogen volstromen.

Na de dood van Elias probeert Masja, nog een overlevingsmechanisme, alleen de goede herinneringen te bewaren, maar dat lukt haar zeer slecht. Haar nachtmerries eindigen niet bij het ochtendgloren. Ze vlucht in allerlei relaties met mannen en vrouwen en besluit uiteindelijk dan maar naar Israël te gaan. Ze is tenslotte toch Joods? Ze spreekt alleen geen woord Hebreeuws en opnieuw kan niemand haar goed plaatsen. Haar Arabisch, een Libanees accent, extra verdacht, stuit op afkeer van Israëliërs en stiekeme bewondering van bedienend (Arabisch) personeel.

Als geheel is deze roman geslaagd, al lijdt de tekst een weinig onder de levensbeschrijvingen van verschillende personages. Een beetje te veel ‘tell’ in plaats van ‘show’. Die stukken hebben een hoog en-toen-en-toengehalte. Maar dat wordt dan weer gecompenseerd door scènes met onsentimentele weemoed. Dat klinkt nogal tegenstrijdig, maar juist dat paradoxale maakt ze zo sterk, zo volwassen in de zin van uitgerijpt. Waar Masja ook ter wereld is, ze gaat ’s nachts met haar vinger de sterrenbeelden na, net zoals ze dat vroeger deed met haar vader, de kosmonaut, gevierd in het land en in zijn buurt zelfs zonder ook maar een keer in de ruimte geweest te zijn. De man die ooit connecties had en het nu niet kan verkroppen dat hij niets meer kan regelen, ook niet voor zijn dochter. Tsja, dat doet toch denken aan dat wat men omschrijft als de Russische ziel.

Het is geen wonder dat de roman in Duitsland genomineerd werd voor de Deutscher Buchpreis en bekroond werd met de Klaus-Michael Kühne-Preis en de Anna Seghers-Preis. Een Rus is iemand die van berken houdt beschrijft namelijk heel adequaat de situatie van een allochtoon in het vrije westen en dan met name in het huidige sociale klimaat in de Bondsrepubliek. Daarnaast weet de kameleon Masja de ongelooflijk ingewikkelde situatie in het Midden-Oosten goed weer te geven. Een bijna onontwarbare knoop van verschillende belangen en interpretaties. Een actuele roman gezien de situatie in de Krim.

Guus Bauer

Olga Grjasnowa – Een Rus is iemand die van berken houdt. Vertaald door Josephine Rijnaarts. De Bezige Bij, Antwerpen. 304 blz. € 19,99.