Opnieuw mooi opgeschreven

Als motto voor zijn boek Uitverkoren koos A.F.Th. van der Heijden het ontroerende gedicht Jong Seun van Elisabeth Eijbers. De beginregels daarvan luiden:

Die seun klim druipend uit die bad,
sy hele lyf is gaaf en glad
en heel tot in die holte van
sy nael waaroor ‘n seepbel span.

De weemoed die uit deze regels opstijgt is het thema van het ’tweede deel’ van Tonio, Van der Heijdens schrijnende vertelling over de dood van zijn zoon Tonio in 2010. De schrijver noemt Uitverkoren zelf een ‘prozatekst in de toonaard van het requiem Tonio’.

Konden we – na Tonio – nog een boek aan over deze fatale gebeurtenis en de werking daarvan (ik had bijna geschreven: verwerking, maar dat woord lijkt me totaal niet op zijn plaats voor Van der Heijden en zijn echtgenote), die een ouderpaar van het enige kind beroofde? Ik twijfelde toen ik aan Uitverkoren begon, en die twijfel is niet helemaal weggenomen. Dat komt vooral door de compositie van het boek. Van der Heijden neemt ons eerst zelf aan de hand, door te vertellen hoe hij op de gedachte aan een requiemroman voor zijn zoon is gekomen, en hoeveel pijn en walging hem dat bezorgde. In zestien paragrafen komt het verhaal van Tonio nog eens langs, een verhaal waarvan we in het boek Tonio al de weerslag hadden gevonden. Van der Heijden zou zichzelf verloochenen als hij het niet opnieuw mooi opschreef. Zinnen als ‘Waar moet ik in godsnaam het geloof en de energie vandaan halen om te blijven schrijven, de kost te blijven verdienen met wat ik al decennia doe?’, hakken er nog steeds in.

Na de inleiding volgen de letterlijke weergaves van zes interviews met Nederlandse en Vlaamse bladen, in de zogenaamde VERHANDELINGEN OVER HET PANTONIONISME, ongetwijfeld door de schrijver zelf in kapitale letters gedrukt gewenst. Zes interviews, die hier en daar nog wel nieuwe inzichten verschaffen, maar door de aard van de zaak ook niet  altijd even spannend of verhelderend (meer) zijn. Op een gegeven moment is ‘het verhaal Tonio’ wel verteld, zo kwam het me voor, en moet je haast wel dingen overslaan om niet telkens weer déja vu-gevoelens te krijgen. Dat is dan op zich weer jammer, omdat we hier echt met een grote taalkunstenaar te maken hebben, die in staat is om telkens een ander patroon in zijn breiwerk toe te passen: het resultaat is telkens weer een trui, maar de trui ziet er ook iedere keer weer anders uit. Nu eens kabels, dan weer recht/averecht.

Had Uitverkoren dan beter in Van der Heijdens hoofd moeten blijven zitten, in plaats van dat het op de markt gebracht is? Nee, want we leren er bijvoorbeeld ook veel uit over de werkwijze van de auteur, de manier waarop hij zijn boeken componeert, en de marketingmethodes die hij hanteert. Zo vroeg ik me altijd al af waarom hij het lang volgehouden heeft om al zijn boekprojecten op te voeren in zijn dan net verschenen nieuwe boek, onder de noemer: ‘in voorbereiding’. Hij zegt daar zelf over: “toen mijn lijst van werk in voorbereiding tot 21 titels was aangegroeid, begonnen sommige recensenten te morren. Nadat ik ze maar weer had geschrapt, protesteerden andere recensenten, die de opsomming nou juist zo spannend vonden”.  Spanning aanbrengen, dat is aan Van der Heijden vaak wel besteed.

Zulke weetjes maken Uitverkoren tot een leesbaar boek, maar het behoort zeker niet tot de top van zijn oeuvre. Dat kan ook niet want de zes interviews zijn, hoewel ongetwijfeld geautoriseerd door Van der Heijden zelf, toch echt het product van journalisten. Je zou het boek Uitverkoren dan ook even goed (maar wél een beetje boosaardig) als een verzameling krantenartikelen over Van der Heijden kunnen beschouwen, waarbij zijn naam op de omslag als die van de auteur dan voor extra verkoopcijfers zou moeten zorgen.

Zo boosaardig wil ik niet zijn: het in dit boek opgenomen dankwoord van de schrijver bij het in ontvangst  nemen van de P.C. Hooft-prijs op 30 mei 2013  (uiteraard integraal opgenomen) is een juweeltje van schrijfkunst, en relativeert zowel het succes van Tonio als de wereld om ons heen. De schrijver leeft nog en schrijft nog, ondanks de ‘verschaming’  die hem sinds de dood van Tonio permanent achtervolgt. En A.F.Th. van der Heijden zal ons nog veel boeken schenken: iets waar ik in ieder geval telkens weer naar uitzie wanneer de journalisten een nieuw werk van hem aankondigen.

Han Borg

A.F.Th. van der Heijden – Uitverkoren. De Bezige Bij, Amsterdam. 224 blz. € 17,90.