Blijven of vluchten

In 2002 debuteerde Peter Middendorp met de roman Noordeloos. In dat boek herken je de omgeving van Emmen, een winkel in de Noorderstraat wordt genoemd. De 28-jarige hoofdpersoon Bart Jongevos is winkelier en zit vast aan zijn werk en de plaats waar hij woont. De vrouw waarop hij zijn zinnen heeft gezet, Anna, is er vandoor met een ander. Uit deze ondergewaardeerde (en nodig aan een herdruk toe zijnde) roman bleek meteen dat Peter Middendorp kan schrijven.

Middendorp heeft een stijl die ik de drietrapsraket noem. Eén zin doet een bewering, er volgt een specificatie en daarna een relativering of overdrijving. Uit Noordeloos: ‘Opa ging dood, een jaar of wat geleden. Dat vond niemand leuk. Behalve de Duitsers misschien, want die schoot hij graag door het hoofd.’ Je hebt de drie zinnen nodig voor het effect, haal je er één uit, dan dondert het geheel in elkaar. Op dezelfde bladzijde: ‘Ik denk dat Hendriks wilde moderniseren. Maar opa begreep niet waarom er zo nodig koperen pijpen aan de bar gemonteerd moesten worden. Ze glommen mooi, dat wel, maar ze zaten het drinken in de weg.’

middendorp vertrouwd voordeligTwaalf jaar na zijn debuut – een roman, verhalenbundel en enkele bundelingen van columns later – keert Middendorp terug naar Emmen. In Vertrouwd voordelig is de Noorderstraat opnieuw het decor. Vincent Hensel is 16 jaar en heeft zich onmogelijk gemaakt op school. Hij moet helpen in de winkel van zijn vader in de Noorderstraat, noodgedwongen aangesloten bij de keten Blokker.

De roman zou je voor een deel kunnen lezen als een sarcastische beschrijving van de eigen jeugd van Middendorp. Een interview in de Volkskrant heeft daar alle aanleiding toe gegeven. De commotie die daarop volgde, vooral over de uitspraken van Middendorp over Drenthe, beneemt het zicht een beetje op de literaire en stilistische kwaliteiten van het boek.

En zeker, ook ik moet lachen om de beschrijving van de provincie:

Drenthe was niks. Aan de ligging kon je al zien dat er iets niet helemaal lekker zat. Drenthe hield de rug angstvallig tegen de moederbuik gedrukt. Alleen een natte neus stak uit de buidel. Zand, veen, klei. Lage, hardnekkige vegetatie. Wachtend land, afwachtend; het kleine zusje van Nedersaksen dat niet mocht gaan studeren.

Ondanks deze perfecte manier van typeren is Vertrouwd voordelig meer dan een roman waarin een provincie te kijk wordt gezet.

Vertrouwd voordelig is in mijn ogen vooral een zwarte komedie, waarbij de nadruk ligt op de donkere kant van het bestaan. Het draait in dit boek om de tegenstelling blijven of vluchten. Mensen die blijven lijken verdoemd. Zoals buurvrouw Ria aan de overkant die samen met haar man Henny het ‘Muziekhuis’ waren begonnen. Ria zat boven voor het raam witte sjaals te breien, Henny werkt beneden. Twee mensen die de jonge Vincent nog wel eens helpen, aardig voor hem zijn en hem niet op de nek zitten. Maar op een dag heeft Ria er genoeg van en hangt ze zichzelf op in het trapgat aan haar laatst gebreide sjaal. En dan komt er een sleutelscène op de helft van het boek waar Vincent zich voorstelt hetzelfde te doen. Ik citeer het stuk waarbij bijna elke zin een alinea wordt.

Wij hadden dezelfde trap als Henny en Ria, met een plateautje halverwege.

Ik stak mijn armen uit, pakte de stijlen van het traphek beet en trok mijn benen in.
Nu bungelde ik.
Nu hing ik.
Ik bungelde aan de spijlen van het hek.
En Ria en ik waren even lang.
Ze had haar benen maar hoeven te strekken om zichzelf in veiligheid te brengen.
Ze had de benen maar hoeven te strekken en ze had zich van de sjaal kunnen ontdoen, naar boven kunnen lopen en aan het eten kunnen beginnen.
Maar dat had ze niet gedaan.
Ik ging op het plateautje zitten.
Ik bewonderde Ria’s wilskracht en haar doorzettingsvermogen.
Ik trilde. Ik zat op het plateautje en trilde.

Deze vereenzelviging met iemand die er een einde aan maakt, maakt alle humor in het boek wrange humor. Hoe geestig geformuleerd de opmerkingen over Drenthe en Emmen ook zijn, ze zijn vooral geboren uit een existentiële angst om niet verder te komen dan die plek. Als die angst bewaarheid zou worden dan zou Vincent niet ontkomen aan het lot dat zijn opa trof. Die verdronk in het kanaal, maar het is de vraag of het een ongeluk was of een wilsbesluit. Dat is de duistere achtergrond van Vertrouwd voordelig. Ik heb Middendorp de afgelopen weken wel met enige verbazing zien reageren op al het gedoe rond zijn boek. Als je het boek daadwerkelijk leest, is dat goed te snappen. Hij gunt je een kijkje in de afgrond van zijn verleden, terwijl het gekibbel over Drenthe alleen maar gedoe aan de oppervlakte is. Lezen dus: om meer dan één reden is Vertrouwd voordelig een van de mooiste boeken van dit jaar.

Coen Peppelenbos

Peter Middendorp – Vertrouwd voordelig. Prometheus, Amsterdam. 240 blz. € 17,95