Een geniaal epos over een gruwelijk misdrijf

Op zijn achttiende, toen hij aan de toneelschool studeerde, besloot Aleksandr Skorobogatov (1963) zich, gelukkigerwijs voor de rechtgeaarde literatuurliefhebber, volledig aan het schrijven te wijden. Maar van publiceren kon in het Sovjettijdperk geen sprake zijn. Skorobogatovs teksten waren weliswaar goed genoeg, maar ideologisch onacceptabel. En in die dagen was er in Wit-Rusland slechts één staatsuitgeverij. Totdat de Berlijnse Muur viel was hij derhalve veroordeeld tot ‘zelfwerkzaamheid’.

9789059365759_VRKHet grote voordeel van de schrijver: een schrijfmachine volstaat of desnoods een pen en papier. Gedachten kan een totalitaire staat nog niet verbieden, tenzij men de denkende mens in de gevangenis of in een werkkamp stopt en schrijfwaar onthoudt. Maar zelfs dan weet een inventieve geest nog wegen te vinden. (Er zijn voorbeelden bekend van teksten die in gedroogde aardappelschillen zijn gekrast, maar dit terzijde.) Al met zijn debuutroman Sergeant Bertrand uit 1991 bewees Skorobogatov dat censuur en de meer dan zeventig jaar ingebakken socialistische heilstaatliteratuur hem niet klein hadden gekregen. Al beschouwt hij naar verluidt de verloren jaren nog steeds als bijzonder pijnlijk. Onrechtvaardigheid schrijnt!

Zijn onlangs in het Nederlands vertaalde roman Portret van een onbekend meisje opent met een stomp in het gezicht. ‘Ter nagedachtenis aan mijn zoon Vladimir (1987-2002)’ Desgevraagd blijkt zijn zoon op vijftienjarige leeftijd vermoord te zijn en is, wat kan de mens die met woorden leeft anders, dit gruwelijke misdrijf de aanleiding geweest tot het schrijven van deze roman, een dermate subtiel geschreven epos dat je het met een gerust hart geniaal kunt noemen.

Sasha groeit op in een stadje aan de uiterste grens van het Sovjetrijk. (Skorobogatov zelf is geboren in Hrodna, dat tegenwoordig in Wit-Rusland ligt, in het noordwesten, pal tegen de grens met Polen en Litouwen.) Hij is een jonge tiener, die weliswaar zijn mannetje zou staan in de gebruikelijke vechtpartijen tussen de verschillende buurten, maar die liever al zijn tijd besteedt aan de adembenemend mooie Katia van een portiek verder. Een kalverliefde? Nee, een uiterst oprechte liefde zoals alleen in jeugdige naïviteit lijkt te kunnen bestaan. Skorobogatov (wiens naam zoveel betekent als Bijna rijk. Het is echter geen pseudoniem.) weet deze jonge liefde zo grandioos delicaat neer te zetten. Nergens, maar dan ook echt nergens overschrijdt hij de lijn van het sentiment.

Hij weet een sfeer te scheppen waarin je zelf in de puurheid en de onschuld vaneen dergelijk liefde gaat geloven. En tegelijk beseft hoe wankel toch de liefde in het algemeen is. De roman is met veel ziel geschreven, heeft een prachtige melancholische ondertoon. De gebruikte taal – in de vertaling schemert precies genoeg Russisch door – heeft iets ongekend bedwelmends.

De zwaar alcoholische vader en de moeder van Katia zijn tegen de omgang van hun dochter met Sasha en ook zijn eigen moeder vindt hen beiden veel te jong, amper dertien jaar in het begin. Katia is ongeveer zes maanden ouder. Afspraakjes dienen in het geheim te geschieden, zijn vaak dramatisch kortstondig. Maar juist dat geheime verbond versterkt hun band. Blijft de liefde ook overeind wanneer ze beiden hun eindexamen hebben gedaan, wanneer ze met achttien volwassen zijn en zelf over hun leven kunnen beslissen? Kan men, al zeker in een dergelijke samenleving, daadwerkelijk vrij zijn?

De zes jaar van liefde en strubbelingen, inclusief gedwongen abortussen en een miskraam, zijn zo mooi, zo sensueel geschreven dat je als vanzelf in ‘hogere sferen’ komt. Het is een lange genuanceerde terugblik op een eerste liefde, die voor het leven leek. Maar de volwassen schrijver weet wel beter. De liefde is niet eeuwigdurend. Ook een dergelijke allesverslindende relatie kan eindigen. Het portret van Katia kan op de zuil van het leven zomaar ineens worden overplakt door dat van een volgende vlam. ‘Ze zeggen niet voor niets dat een Rus sterk is in retrospectieve wijsheid,’ schrijft Skorobogatov ergens tegen het einde licht zelfspottend.

Gratis romantische liefde begint en eindigt in de kindertijd, en we dat niet weet stoot zich heel zijn leven aan dezelfde steen.

Dat u het maar weet. Ontnuchterend. De cadans, het ritme van de tekst klopt. De enscenering is uiterst effectief.

Sasha wordt bij de deur van het appartement van Katia plotseling geconfronteerd met haar vader.

We zwegen. Ik kon me niet voorstellen wat ik haar moest vertellen in het kwade bijzijn van deze man. ‘Genoeg getorteld?’ schreeuwde hij. Toen hij haar bij haar arm vastpakte als een pop en niet als een zacht meisje dat weerloos was tegenover hem, smeet hij haar terug de gang in. Ik zag hoe ze nog enkele stappen verder zette voordat ze kon stoppen.

De schrijver weet daarna verderop toch begrip op te brengen voor de visie van de volwassenen. Zoals hij zich ook nog (plaatsvervangend) schaamt voor het naïeve geloof in de onvoorwaardelijkheid, voor de ongekende jaloezie van Sasha. Hij realiseert zich nu terdege dat Katia, dat meisjes in het algemeen gedurende de tienerjaren sneller het kinderlijke, het puberale afleggen. Deze gelaagdheid maakt deze roman zo sterk. Meer en meer beseft de lezer dat dit niet alleen een portret is van een meisje, van een allesverslindende relatie, maar een portret van een opgroeiende jongen en in die zin een eerbetoon aan zijn zoon Vladimir. Hoeveel schuld kan je als schrijver haast ongezien in een tekst verwerken. Deze roman moet welhaast het dichtst bij Skorobogatov zelf staan.

Tegen het einde krijgt de lezer nog een tweede vuistslag. De pijn in de beschrijving van een zeker misdrijf is fysiek voelbaar. Eerlijkheid is dodelijk. Deze beroepslezer heeft even een dag vrij moeten nemen van de stapel met voorliggende boeken om van de nawerking van deze geweldige roman bij te komen.

Guus Bauer

Aleksandr Skorobogatov – Portret van een onbekend meisje. Vertaald door Rosemie Vermeulen. Cossee, Amsterdam. 352 blz. € 19,90.