Recensie: Ali Smith – Het een als het ander

De kaart heeft niets te maken met het gebied

Iedereen herkent wellicht de gewaarwording dat, waneer je voor een tweede keer op een plek komt waar je jaren eerder ook bent geweest, dat de ervaring van vroeger mee gaat spelen in het heden. Dat je, als het ware, in twee tijdlagen terecht kan komen. Je kunt dezelfde sensatie voelen als iemand uit je leven weg is maar toch nog steeds een rol speelt.

Geoge opent haar ogen. Ze hangt onderuyitgezakt op de vloer en leunt tegen haar bed. Henry ligt in haar bed. Alle lichten zijn aan. Ze is in slaap gevallen en nu is ze wakker geworden.

Haar moeder is dood. Het is 1.30 uur. Het is nieuwjaar.

(…)

Henry wordt wakker. Zijn moeder is ook dood. Ongeveer drie seconden nadat hij zijn ogen geopend heeft ziet ze aan een trek in zijn gezicht dat hij dat beseft.

Dit besef kent iedereen. Dat je vanuit een droomwereld, waarin iedereen nog gewoon leeft, in de realiteit belandt waarin sommige mensen al zijn overleden. Ali Smith onderzoekt in haar voor de Booker Prize genomineerde roman Het een als het ander het abstracte idee dat iets of iemand aanwezig kan zijn en tegelijk ook niet. Het is een ingenieuze roman met twee verhaallijnen. In het ene verhaal volg je Francesco del Cossa, een Italiaanse schilder uit de vijftiende eeuw, die bezig is, samen met een andere schilder die hoger in aanzien staat, een enorme zaal te beschilderen. In het ander is de tiener George de hoofdpersoon, haar moeder is overleden en zij ontfermt zich een beetje over haar broertje Henry omdat haar vader vaak dronken van verdriet is. Het boek verscheen oorspronkelijk, en nu dus ook in vertaling, in twee versies. Er is een versie waarbij je eerste het verhaal van de een leest en een versie waarbij je eerst het verhaal van de ander leest. In mijn boek kwam de schilder eerst.

Smith speelt niet alleen met de tijd als discutabele grens, maar ook met andere grenzen. Zo krijg je bij de schilder, die zijn moeder ook jong verliest, pas later door dat we niet met een man van doen hebben. Ja, als kind liep hij graag in de kleren van zijn moeder, maar als later terloops wordt opgemerkt dat hij zijn borsten afbindt, dan wordt het gaat de roman ook nog over de positie van de vrouw als kunstenaar. George (de jongensversie van haar naam) krijgt een vriendin die verliefd op haar lijkt te zijn, net zoals er vroeger een vrouw was die aangetrokken was tot haar moeder (en om het lastig te maken: eerst als een spion achter haar aanzat). De roman zal nog jaren een studieobject zijn bij gender studies.

De twee verhaallijnen kruisen elkaar omdat de schilder als een soort geest aanwezig is en haar verhaal vertelt en mensen waarneemt die naar zijn schilderij kijken. Pas later (in mijn versie van het boek) kom je er achter dat een van die mensen George is. Aan de andere kant zie je in het boek George met haar moeder tijdens de vakantie naar het palazzo in Schifanoia gaat om de wandschilderingen te bekijken en later in Engeland naar een ander schilderij van de hand van Francesco del Cossa.

In allerlei details en verwijzingen speelt de thematiek van het boek een rol. Zoals in het maken van muurschilderingen waarbij schilders in de onderlaag van de schildering een verborgen boodschap kunnen meegeven, evenals in de bovenlaag waarbij schilders een openlijke boodschap kunnen achterlaten die in het heden onbegrepen blijft. Ook een simpele opmerking op vakantie, krijgt in dit boek een meerwaarde:

Het is alsof de kaart die ze ons gegeven hebben niets te maken heeft met hoe het is om hier echt te zijn, zei ze.

Zelf enigszins politiek geladen opmerkingen gaan ook over de tijd en het onvermogen het verstrijken daarvan (met de noodzakelijke veranderingen voor het individu terwijl je toch blijft wie je bent) te begrijpen.

Wie zou ooit hebben geloofd, zegt ze, toen ik jong was, dat we op een dag naar programma’s zouden kijken over mensen die niet worden doorgelaten bij de paspoortcontrole? Sinds wanneer is dit licht amusement?

Het een als het ander is een boek om je tanden in te zetten, omdat de schrijfster op zoveel lagen bezig is en tegelijkertijd, en dat is misschien wel het knapst, blijf je aan de oppervlakte ook geïnteresseerd in de personages. Die blijven van vlees en bloed, hoe goed geconstrueerd de rest van het boek ook is.

Coen Peppelenbos

Ali Smith – Het een als het ander. Vertaald door Arthur Wevers. Atlas Contact, Amsterdam. 304 blz. € 24,99.