Een vermakelijke toevoeging

Tot januari van dit jaar leek het erop dat Harper Lee slechts één roman zou publiceren tijdens haar leven. In 1960 verscheen haar roman To Kill a Mockingbird. De roman won de Pulitzer Prize, staat op vele prominente lijstjes van beste Engelstalige romans van de 20e eeuw en er werden tientallen miljoenen exemplaren van verkocht. Begin februari kwam het nieuws naar buiten dat 55 jaar na het verschijnen van To Kill a Mockingbird er een tweede roman van Lee zou worden gepubliceerd: Go Set a Watchman. In het artikel van begin februari in The New York Times waarin de publicatie van het boek werd aangekondigd heeft het er alle schijn van dat het voornamelijk anderen zijn die hebben besloten het gevonden manuscript te publiceren. In 2011 schreef haar oudere zus Alice dat Lee ‘can’t see and can’t hear and will sign anything put before her by anyone in whom she has confidence.’

Go_Set_a_Watchman Go Set a Watchman werd geschreven voor To Kill a Mockingbird en de handeling speelt zich twintig jaar later af dan in Lee’s beroemde everseller. De roman is een eerste versie van Mockingbird, maar volgens haar agent Nurnberg is het geen vervolg: ‘She said: “This isn’t the sequel. This is the parent to ‘Mockingbird’.”’ Er zijn passages in Watchman te vinden die ook – niet letterlijk, dat dan weer niet – in Mockingbird staan, zoals dat in Maycomb iedereen familie van elkaar is en het verhaal over de Cunninghams en de Coninghams en hun rechtzaak. Daarnaast is de uitkomst van de rechtzaak in Watchman anders dan in Mockingbird. In laatsgenoemde speelt de rechtzaak een prominente rol in de plot en is het een vehikel voor een belangrijk thema in de roman: het racisme in het zuiden van Amerika tijdens de jaren ’30 van de vorige eeuw. Atticus Finch, de vader van de jonge ik-verteller Jean Louise (‘Scout’), verdedigt een Afro-Amerikaanse man die ervan wordt beschuldigd een jonge blanke vrouw te hebben verkracht. Er is vrijwel geen bewijs, maar het is het woord van de blanke vader en het blanke meisje tegen het woord van de Afro-Amerikaanse man. Atticus verdedigt de man, ondanks dat de anderen in het dorp dit afkeuren en dat zijn kinderen te horen krijgen dat hun vader een ‘nigger-lover’ is. De Afro-Amerikaan is er nu eenmaal om de blanke te helpen en te ondersteunen en niet andersom. Atticus is de weldoener, de ruimdenkende gentleman die Tom Robinson verdedigt aan de hand van de slogan ‘Equal rights for all, special privileges for none’. Maar Atticus verliest de zaak. Niet in Watchman. Daarin wordt slechts zijdelings gerefereerd aan de zaak en verteld dat ‘Atticus took his career in his hands, made good use of a careless indictment, took his stand before a jury, and accomplished what was never done before or afterwards done in Maycomb County: he won an acquittal for a colored boy on a rape charge.’

to kill a mockingbird Mockingbird is een zeer geliefde roman in Amerika en het is begrijpelijk waarom velen het boek zo omarmen: de fijne vertelstem van jonge Scout, de hechte compositie van de roman en door de uitwerking van de idee dat je pas moet oordelen over een ander als je hem of haar werkelijk kent. Maar het ethische aspect van de roman is te eendimensionaal, het is niet dubbelzinnig of dialogisch. Atticus Finch is de ruimdenkende man, die wordt geportretteerd als een morele held, terwijl wat hij vindt en doet eigenlijk niet heel bijzonder is, maar doordat de vele bijpersonages in de roman achterlijk, racisitisch of geestelijk bekrompen zijn, is iemand met een paar gezonde opvattingen over gelijke rechten vrijwel direct een held. Het probleem is dat een morele held weinig menselijk is: het personage Atticus is te oppervlakkig; hij is fatsoenlijk en goed en dat is het. Zijn karakter is eenduidig en niet ambivalent, de innerlijke strijd – de strijd tussen ratio en gevoel, tussen handelingen en principes – is niet of nauwlijks aanwezig en dus is hij eerder een Hollywoodheld die in z’n eentje vecht tegen allerlei boeven die slechte dingen van plan zijn – en die tussendoor ook nog een docent ethiek is voor zijn kinderen – dan een complex romanpersonage.

In Watchman verliest Atticus zijn heldenstatus. De roman wordt verteld in de derde persoon en speelt zich af in de jaren vijftig van de 20e eeuw. Jean Louise woont in New York en keert voor twee weken terug naar haar geboorteplaats. Haar broer Jem, met wie ze in Mockingbird veel optrok, is overleden en Atticus is oud en heeft allerlei lichamelijke ongemakken. Jean Louise heeft een relatie met haar jeugdvriend Henry Clinton die als advocaat voor haar vader werkt. Het is de tijd van de opkomende burgerrechtenbeweging in Amerika en ze komt erachter dat zowel Henry als haar vader voorstander zijn van de Jim Crow wetten – wetten met als onderliggend motto: gelijk, maar gescheiden. Hoe kan haar vader, haar held, haar morele kompas, die zijn kinderen heeft laten opvoeden door een Afro-Amerikaanse vrouw, een voorstander zijn van segregatie? Atticus verliest zijn goddelijke status en wordt een menselijk personage. Maar net als in Mockingbird is de goed-fout tegenstelling te schematisch en nu is Jean Louise de ruimdenkende, de voorvechter van gelijkheid en de vertegenwoordigster van alles wat goed is. Net als in Mockingbird stelt Lee in Watchman te weinig vragen en geeft ze te vaak antwoorden en daardoor zijn beide romans nauwlijks dialogisch te noemen.

In Watchman ontbreekt de hechte compositie van Mockingbird, het heeft te veel het schetsmatige van een eerste versie: bijvoorbeeld de ontmoetingen van Scout met Henry nadat ze zij erachter kwam dat hij een voorstander is van segregatie en de ontmoeting van Scout met haar oude dienstmeid Calpurnia nadat ze te weten is gekomen dat haar vader zitting heeft genomen in de ‘Citizens’ council’. Daarnaast is het interessant om te lezen hoe de goddelijke Atticus wordt gereduceerd tot menselijke proporties, maar om dat aspect van de roman te kunnen waarderen is het noodzakelijk om eerst Mockingbird te lezen. Go Set a Watchman is te veel een appendix bij To Kill a Mockingbird, maar het is al met al wel een vermakelijke toevoeging.

Koen Schouwenburg

Harper Lee – Go Set a Watchman. Harper, New York. 278 blz.
Harper Lee – To Kill a Mockingbird. Harper, New York. 324 blz.

De Nederlandse vertalingen van beide romans (Ga heen, zet een wachter en Spaar de spotvogel) door Ko Kooman zijn verschenen bij De Bezige Bij.