Verrassend actueel

In ongenade is het sublieme boek van J.M. Coetzee, waarin het leven van een professor in Zuid-Afrika in een vrije val komt nadat hij een studente heeft aangerand. Hij trekt zich terug op het platteland bij zijn dochter en merkt dat de verhoudingen die vroeger golden radicaal gewijzigd zijn. In het in België spelende Alles verandert heeft Kristien Hemmerechts het grondplan van de roman van Coetzee overgenomen, alleen heeft ze de mannenrollen en vrouwenrollen omgewisseld. Geheel in de lijn van de colleges van hoofdpersoon Iris Verdonck die de ‘TransSexLit-test’ toepast op meesterwerken uit de wereldliteratuur.

Kristien Hemmerechts alles verandertHet zou een invuloefening kunnen worden, maar Hemmerechts maakt er een nieuwe, uitdagende en verrassend actuele roman van. Ook Iris gaat zich te buiten aan een seksuele escapade bij een Poolse uitwisselingsstudente. Ook Iris wordt op het matje geroepen en zij verlaat haar huis om bij haar zoon Peter te wonen met wie ze al lange tijd geen contact meer had. Hij past op een huis en voor de eigenaar, een diplomaat die in Hanoi woont, werken ook Somaliërs. Iets verderop zit een asielzoekerscentrum.

Peter is degene die de veranderingen in zijn omgeving direct aanvaardt. Hij eet wat de huishoudster Aminia hem voorschotelt, al betekent dat dat hij niet langer vegetariër kan zijn. ‘Ik eet nu wat een Somalische pot schaft en in die pot zit vaak vlees.’ Iris Verdonck verzet zich nog tegen de nieuwe mores. Zij probeert Aminia op te voeden met Westerse waarden over lichamelijkheid en seksualiteit.

Net als bij Coetzee draait deze roman over de verschuiving van macht. Degenen die de touwtjes in handen hadden, moeten toezien dat de verhoudingen anders komen te liggen. Dat gebeurt soms terloops, als Iris bijvoorbeeld even terugkomt in haar oude woning en merkt dat haar dochter alle kamers heeft onderverhuurd, en soms schokkend: als Iris door drie vrouwen wordt aangerand en mishandeld. Dat is ook de enige scène die ik minder geloofwaardig vind. Bij Coetzee wordt de dochter verkracht door drie mannen, terwijl de vader toegetakeld en machteloos opgesloten zit. Een beklemmende ervaring omdat je alleen in het perspectief van de vader zit. Hier is Iris het grootste slachtoffer van de drie vrouwen en lees je de verkrachtingsscène vanuit haar positie. De TransSexLit-test werkt ook minder, terwijl ik de consequente omwisseling in de rest van het verhaal wel overtuigend vind. Misschien heeft Hemmerechts deze passage met opzet zo geschreven, opdat je als lezer drie verkrachtende vrouwen als veel ongewoner ervaart dan drie verkrachtende mannen. Misschien zegt het vooral iets over de mannelijke lezer.

Dat wil niet zeggen dat de boodschap van Alles verandert minder pregnant is. In een wereld waar mensen op drift zijn naar een beter bestaan, zal niets bij het oude blijven. ‘Alles verandert, wij kunnen dat niet tegenhouden. We kunnen het proberen, maar het verandert toch. Een mens kan beter buigen zoals riet, dan glijdt het water over je heen. Of het tilt je op en draagt je met zich mee,’ zegt een van de personages in het boek en dat lijkt een fatalistische boodschap.

Iris legt zich er niet helemaal bij neer en probeert op het laatst het leven van Aminia te verbeteren. Aminia is het slachtoffer van een vrouwenbesnijdenis en als haar man Imamu zijn eerste vrouw over laat komen is zij haar positie kwijt. Ze heeft ook net een miskraam achter de rug en voelt zich, kinderloos, toch mislukt. Iris zou haar willen helpen en misschien is dat het enige belangrijke waartoe een mens in staat is: een ander helpen.

Als ze zegt: neem me mee, laat me bij je wonen, breng me naar een goede dokter, dan zeg ik ja. Maar ik zal het niet voorstellen. Ze moet het zelf vragen.

Het zou, in deze rijke roman vol spiegeleffecten, een mooie spiegeling zijn geweest: Iris die in het begin in het seksuele leven van een Poolse studente inbreekt, schenkt op het einde het seksuele leven van een Somalische vrouw terug. Maar Aminia vraagt er niet om geholpen te worden. Ze krijgt van Iris een briefje van 50 euro voor haar werk in de handen gedrukt. ‘Gehurkt zit ze bij het vuur, uitdrukkingsloos.’ Dat is de laatste zin en je vraagt je af of hier de oude machtssituatie bevestigd wordt. Iris heeft een ontwikkeling meegemaakt, zij is in ongenade geraakt, maar lijkt op het einde van de roman toch weer in haar oude denkpatronen te vervallen: de naïviteit van een westerse vrouw, die wellicht model staat de gehele westerse wereld. Doen alsof de wereld maakbaar is, terwijl je onder je ogen het tegendeel ziet.

Coen Peppelenbos

Kristien Hemmerechts – Alles verandert. De Geus, Breda. 286 blz. € 19,95.

Een kortere versie van deze recensie verscheen in de Leeuwarder Courant en het Dagblad van het Noorden op 18 september 2015.