De onderdrukking van een componist in de Sovjet-Unie

De nieuwste roman van Julian Barnes is een fictionele biografie: en wel van niemand minder dan Dmitri Dmitriëvitsj Sjostakovitsj, de bekendste Russische componist van de twintigste eeuw. Deze grootmeester woonde zijn hele leven in de toenmalige Sovjet-Unie, waar hij onder Stalin en later onder Chroesjtsjov werd tegengewerkt bij het maken van muziek.

Het begint met kritiek op zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk in 1936. Sjostakovitsj wordt publiekelijk verguisd en zijn vijfde symfonie krijgt de ondertitel ‘Het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek’. Zijn muziek wijkt af van ‘het rechte pad van de Sovjetkunst’, omdat ze niet onmiddellijk begrijpelijk en plezierig is voor het oor van de massa. Hij wordt beschuldigd van formalisme en decadentie:

Een componist werd geacht zijn productie net als een mijnwerker te verhogen, en zijn muziek werd geacht harten te verwarmen zoals de kolen van de mijnwerker lichamen verwarmden. Bureaucraten bepaalden de muzikale productie zoals ze dat ook voor andere categorieën deden; er golden vastgestelde normen, en afwijkingen van die normen.

Onder constante angst voor de veiligheid van hemzelf en zijn familie conformeert hij aan de normen van communistische staat. Zo leest hij in het openbaar door anderen geschreven redevoeringen op en ondertekent hij artikelen waarin andere componisten worden aangevallen. Zijn enige verzet is dat hij het zo toonloos mogelijk doet en dat hij de artikelen niet eens leest voor hij ze ondertekent. Ook probeert Sjostakovitsj subtiele spot in zijn muziek te stoppen. Hij hoopt dat de mensen die er toe doen zijn eigenlijke mening doorzien, maar in praktijk valt dat natuurlijk tegen.

Op overtuigende wijze laat Barnes in Het tumult van de tijd zien hoe het voor de componist moet zijn geweest om in de greep van angst te leven. Tekenend zijn daarbij de scènes waarin Sjostakovitsj nachtenlang in de gang staat te wachten, om zijn gezin de vernedering en angst van een nachtelijke ontvoering te besparen:

Het kon ook zijn dat hij eruitzag als een man die nacht na nacht op een ontluisterende manier door zijn vrouw buiten de deur werd gezet; of als een man die besluiteloos nacht na nacht bij zijn vrouw weg bleef gaan en daarna weer terugkwam. Maar waarschijnlijk zag hij er precies zo uit als wat hij was: een man, zoals honderden anderen in de stad, die nacht na nacht op zijn arrestatie wachtte.

Ook is Sjostakovitsj voortdurend bang dat zijn kinderen na zijn dood naar een speciaal weeshuis voor kinderen van staatsvijanden zullen worden gestuurd, en dat zijn vrouw en vrienden mee zullen worden gesleurd in zijn ongeluk. Zelfs de personen die voor de staat werken zijn niet veilig, merkt hij wanneer een ondervraging niet doorgaat doordat zijn ondervrager zelf is opgepakt. tumult2

Tegenwoordig moesten, in de meest geavanceerde samenleving op aarde, ouders misschien wel boeten voor de zonden van het kind, tezamen met ooms, tantes, neven en nichten, schoonfamilie, collega’s, vrienden, en zelfs de man die je onnadenkend toelachte als hij om drie uur ’s nachts uit de lift kwam. Het vergeldingssysteem was sterk verbeterd, en was zoveel omvangrijker dan het was geweest.

Sjostakovitsj probeert op zijn eigen manier stand te houden tegen de onderdrukking, maar verdrinkt uiteindelijk in zelfhaat. Nooit heeft hij het aangedurfd om openlijk kritiek te tonen, altijd is hij uit zelfbehoud tegen zijn principes ingegaan.

Het tumult van de tijd is alleen al door het razend interessante onderwerp een must-read. Daar komt bij dat elk boek van Barnes door zijn soepele schrijfstijl het lezen waard is. Ondanks de korte en simpele zinnen is elke zin betekenisvol en doordrenkt van een existentialistische pregnantie. Je wordt als lezer ondergedompeld in de wereld van de componist, die vanaf zijn jonge jaren doordrongen is van onrust en zelfhaat, maar ook van zijn liefde voor muziek. Over de andere personages die in het verhaal worden opgevoerd leer je weinig. Dit benadrukt des te meer de afstand die Sjostakovitsj zich gedwongen voelt te nemen tot zijn geliefden.

Djuna ter Beke

Julian Barnes  – Het tumult van de tijd. Vertaald door Ronald Vlek. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen. 224 blz. € 19,99