Een soort aftrekpost

Het huwelijk van de schrijfster en journaliste Penelope Mortimer (1918–1999) met de toneelschrijver John Mortimer werd in hun tijd beschouwd als een voorbeeldige verbintenis. Ze waren regelmatig te gast op evenementen van de Londense High Society. Maar wanneer je de intense, semi-autobiografische roman De pompoeneter leest – met op het omslag een alleszeggende still van hoofdrolspeelster Anne Bancroft uit de verfilming – dan moet dat toch voornamelijk beschouwd worden als uiterlijke schijn. Het boek is opgedragen aan haar man, maar dat is eerder een aanklacht, een opdracht in de andere zin van het woord: kijk naar wat je overspelige karakter, wat je desinteresse teweeg heeft gebracht. (Mortimer had overigens zelf ook een aantal kinderen uit buitenechtelijke relaties.)

mortimer pompoeneterHet is een afspiegeling van de tijd, geschreven in 1962, toen er voorzichtig verandering kwam in de positie van de vrouw binnen en buiten het huwelijk. De naamloze hoofdpersoon, laten we haar voor het gemak Penelope noemen, worstelt met het veelkoppige huishouden – ze heeft uit allerlei verbintenissen kinderen –, met de zorgen om de bejaarde ouders, met filmsterretjes die voor haar man over de vloer komen en met jeugdherinneringen en de angst dat de toekomst alleen nog meer ellende zal brengen. Maar toch, een beetje ook voor de lieve vrede, blijft ze hopen, maakt ze zichzelf wijs dat het allemaal ten goede zal keren wanneer hun nieuwe huis – een glazen toren op het platteland – eenmaal is voltooid. Tegelijkertijd spreekt uit het hele boek dat ze heel wel weet dat ze zichzelf een rad voor ogen draait. Dat is nog het meest schrijnende.

Voor de depressies die haar regelmatig zwaar treffen wordt ze door manlief Jake afgescheept naar een therapeut. (De scène waarin ze Jake en een arts afluistert is typerend voor ‘het lijdend voorwerp’, over wie door derden wordt beslist.) De roman opent met een zwart-komische sessie bij diezelfde psychiater. Penelope vraagt zich af of ze een obsessieve kinderwens heeft. De een kruipt net rond als ze alweer verlangt naar een nieuwe zoetgeurende baby. De psychiater stelt onmogelijke vragen, Penelope reageert spitsvondig. Hij vraagt bijvoorbeeld of ze van kinderen houdt, gezien het grote aantal dat ze al onder haar hoede heeft. Met een blik op het formulier heeft hij het over ‘een opmerkelijk aantal’. De sessie is fijntjes beschreven. Langzaam leer je over het verleden van Penelope, over de verschillende mannen in haar leven, inclusief haar vader. Zou het, wanneer je even voor amateur-Freudiaan speelt, zo kunnen zijn dat Penelope met de kinderen zich aan een man wil binden, dat ze bij de baby’s de geborgenheid vindt – ook al is het maar voor een paar maanden – die ze bij de mannen mist. De psychiater concludeert zomaar dat ze een sterke neiging heeft tot zelfvernietiging. Ze krijgt pillen. Hij dringt bij elke sessie aan dat ze over haar man vertelt. Heel voortvarend oppert ze dat misschien Jake eens op gesprek moet komen.

Bijna zegt ze de waarheid, dat ze niet meer van Jake houdt, maar ze zwijgt. Het uitspreken van die bekentenis zou het te zeer voor haarzelf bevestigen. Dan zou de ondraaglijkheid ook voor haarzelf pas echt aan het licht komen Ze heeft de kracht niet om wederom op een breuk aan te sturen. Uiteindelijk gaat ze op zwaar aandringen van Jake akkoord met een abortus én sterilisatie. Eigenlijk wordt daardoor haar enige vluchtweg ontnomen. Mortimer onderging in het jaar dat ze De pompoeneter schreef zelf deze behandeling. Dat verklaart de enorme intensiteit van de beschrijving van de ingreep en de directe gevolgen, de nasleep die langer is dan velen (vooral mannen) denken. In het geval van Mortimer ontdekte ze ook nog eens dat haar man John een verhouding had en dat zijn minnares had aangedrongen op de abortus en de sterilisatie. De gruwelijke liefde die koste wat kost concurrenten wil elimineren.

De scènes in retrospectief waarin de ouders van beide zijden op de hoogte worden gebracht van het voorgenomen huwelijk zijn wrang komisch en o zo herkenbaar. De vader van Jake waarschuwt Penelope voor zijn zoon en de vader van Penelope waarschuwt Jake voor zijn dochter:

Ik moet wel zeggen dat het me voor een jongeman die zijn leven nog voor zich heeft waanzin lijkt om zichzelf op te zadelen met een stel kinderen en een vrouw die zo overduidelijk inefficiënt is als deze dochter van mij.

En tegen zijn dochter:

Ik weet niks van die … filmbusiness, en om je de waarheid te zeggen, heb ik er niet veel vertrouwen in. Maar ik wil niet dat je over vijf jaar met nog eens een stuk of vijf kinderen extra en nog een mislukt huwelijk weer naar huis komt.

De mening van een pragmatische man zullen we maar zeggen. Penelope trouwt met Jake, staat zelfs toe dat haar eerste drie kinderen naar een internaat worden gestuurd, hetgeen natuurlijk voor bijna totale vervreemding zorgt. Jake wordt een succesvol scenarist (net als Mortimers man) maar het geld zorg hoogstens voor een beetje meer comfort. Penelope wordt een soort aftrekpost. In 1971 scheidde Mortimer van haar man John.

De pompoeneter is een gelaagde zwarte komedie met goed gedoseerde sterke beelden, geschreven in een aangename meanderende stijl. Mortimer weet je met haar fijne steken onder water goed te raken. Penelope heeft een scherpe geest. De lezer is zich voortdurend bewust dat Penelopes brein haar vaak gevoelsmatige beslissingen niet begrijpt. Penelope lijdt lichamelijk, maar de ware pijn zit in deze tweespalt. Mensen houden zichzelf vaak voor de gek. Dat is een overlevingsmechanisme. Alleen zo is het leven draaglijk.

Guus Bauer

Penelope Mortimer – De pompoeneter. Vertaald door Irving Pardoen. Lebowski, Amsterdam. 192, blz. € 19,99.