Recensie: Lutz Seiler – Kruso

De wortel van de vrijheid

Ed, een vierentwintig jarige student Duitse letterkunde gaat in de laatste zomer van de DDR naar het eiland Hiddensee. Hiddensee dat voor de kust van Rügen aan de Oostzee ligt was het enige Oost-Duitse eiland en had een magische aantrekkingskracht. Veel schrijvers waaronder Thomas Mann kwamen er je kan er het (vrije) Deense eiland Møn in zee zien liggen.

Zijn vriendin is overleden, zijn kat verdwenen; hij is wanhopig en er is eigenlijk niets dat Ed nog weerhoudt om zijn kamer in Halle achter te laten. Op Hiddensee vindt Ed al snel een baantje als afwasser in Zum Klausner een beroemd restaurant dat gebouwd op de resten van een klooster als een boot bovenop een steile klifhelling van het eiland ligt. Op het eiland waar van oudsher veel schrijvers en schilders kwamen is ook tijdens de koude oorlog minder controle dan in de rest van de staat. Ontsnappen via het water is echter niet zonder gevaar; wie niet verdrinkt, wordt beschoten.

In een surrealistische en mythische stijl die op de beste momenten aan het werk van Lampo en Marquez doet denken, vertelt Lutz Seiler met wel erg veel woorden het verhaal van de vriendschap van twee ontheemden met een voorliefde voor literatuur. Kruso is een zo nu en dan bombastische roman met allegorische elementen die afgezien van het veelbelovende begin veel van het uithoudingsvermogen van de lezer vraagt.

Ed wordt op het eiland opgenomen in een gemeenschap van uitgestotenen die onder leiding staat van de charismatische Kruso. Talloze vluchtelingen worden iedere nacht door Kruso verborgen op het eiland. Kruso vat zijn roeping met een welhaast religieuze overgave op. Als een ark ligt het restaurant op het eiland. Een verzameling meestal hoger opgeleiden vluchtelingen wordt door Kruso onderwezen in het vinden van de vrijheid in jezelf. Kruso probeert de groep bij elkaar te houden door de vluchtelingen te behoeden de aanlokkende maar levensgevaarlijke overtocht te maken naar het vrije westen. In plaats daarvan wil hij ze in drie dagen helpen de ‘wortel van de vrijheid’ te hervinden:

Het eiland is de eerste stap, snap je, Ed? Het eiland is de plek. Hier lukt het de meesten al na een paar uur om bij hun wortel te komen. Die is bij ons naar binnen gegroeid vanuit de voltooid verleden tijd, niet sinds onze geboorte of pas hier, zoals sommigen graag geloven, nee, sinds mensenheugenis, bedoel ik. Als het ons lukt de wortel aan te raken, voelen we het: de vrijheid is er, diep in ons, daar woont ze, zo diep als ons binnenste Ik, het brein van ons Zelf in de geschiedenis. We hoeven niets anders te doen dan dit brein wakker te maken. Vaak zit het gevangen in een soort bewusteloosheid. […] Wanneer ze begonnen te vertellen, leken hun levens (met hun noden en conflicten) al opgeheven te zijn door het, zoals velen het noemden, onbeschrijflijke effect van het eiland, opgeheven door het geruis van de zee en zijn grote, eindeloze beweging, door de frisheid van het water ‘s morgens en van de wind die altijd waaide, rechtstreeks tussen hun ogen door het hoofd in, en die het denken bevrijdde. Wat steeds terugkeerde waren de verhalen over het uitzicht vanaf het hooggelegen gedeelte over de rest van het eiland, de zogenaamde Wijde Blik, die hun met zijn onvoorstelbare schoonheid de ogen had geopend en het begin van een herinnering naar boven had gebracht, een herinnering aan zichzelf.

De Wijde Blik is ‘het hooggelegen punt van het eiland’ dat ‘perspectief’ geeft aan hun leven waar ze ‘opeens beseffen (…) wat voor benauwd en geïsoleerd leven ze hebben geleefd.’

Kruso staat een maatschappij voor die werkelijk sociaal en vrij is en een die niet gecorrumpeerd is door de controle van een staat. Zo vormt Hiddensee een nog niet gecorrumpeerde versie van de socialistische staat.

Aan het eind van het seizoen bereiken ook geruchten en nieuwsberichten over het naderende einde van de DDR het van de buitenwereld afgesloten eiland en verdwijnen de ‘schipbreukelingen’.

Behalve de tocht van Ed naar het eiland, eerste dagen als verloren man en de epiloog waarin Ed zelf aan het woord is, viel Kruso het bejubelde romandebuut van de dichter Lutz Seiler me enigszins tegen. Het is vooral erg langdradig. Er gebeurt van alles, er komen en gaan vluchtelingen, er is sprake van verdriet, rouw, vervreemding, angst en liefde, maar het wordt met zoveel woorden opgediend dat de lust je na honderd bladzijden wel is vergaan. Seiler verwijst naar Trakl en de (te) innige relatie met zijn zus, Defoe, Hauptman en Rimbaud, maar het verhaal stagneert vrijwel onmiddellijk als we op het eiland zijn aangekomen. Omstandig blijft de verteller beschrijven hoe alles eruit ziet op het eiland, op welke plek een vluchteling verborgen kon worden en hoe de dagelijkse gang van zaken is, maar Ed die eerst een personage was waar je mee te doen had, raakt steeds verder uit beeld en de relatie met de poëzie van Trakl wordt gratuit. (Ook doet de aanduiding ‘bestanden’ voor (ongewilde) herinneringen – hoewel misschien geloofwaardig – toch gekunsteld aan.)

Vanaf Hiddensee was het niet ver naar de vrije wereld, Denemarken. Een onbekend aantal probeerde via de Oostzee te vluchten. Hoeveel er precies zijn verdronken is niet bekend. Als het verkeerd ging werden ze ook wel eens door Deense vissers in hun netten gevonden. Ed onderzoekt in de epiloog van de roman, jaren na de val van de muur, waar de vermisten zijn gebleven en wie ze waren. Een aangrijpend einde van een teleurstellende roman over mensen die inderdaad de vrijheid in zichzelf verloren hebben. Mensen die schimmen blijven die ’s nachts de kamer van Ed binnenkomen en weer verdwijnen. Over een verstikkende regulering en controle.

Rieuwert Krol

Lutz Seiler – Kruso. Vertaald door Herman Vinckers. Atlas Contact, Amsterdam. 398 blz. € 24,99.