Recensie: Arjen Fortuin – Geert van Oorschot, uitgever

Een eigengereide boekenslijter

Waar moet een biografie (ten minste) aan voldoen? Een goed gedocumenteerde levensloop, plaatsing van de beschreven persoon in de tijdsgeest, nuancering van het, eventueel vastgeroeste, beeld dat de buitenwereld heeft en verdieping van beweegredenen. Wanneer het onderwerp een kunstenaar betreft, word je door de biografie idealiter aangezet tot het (opnieuw) bekijken, beluisteren of lezen van het werk, tot heroverweging, tot verder studie.

Geert van Oorschot, uitgever door NRC-criticus en -columnist Arjen Fortuin is zo’n biografie. Dit boek is naast een indringend portret van een eigengereide boekenslijter, een heldere geschiedenis over het naoorlogse Nederland, met betrekking tot literatuur, politiek en samenleving. Van Oorschot was een temperamentvolle, onverschrokken man, die kansen zag, die volgaarne tegen heilige huisjes schopte. Een donderstorm die auteurs, drukkers, ontwerpers, boekhandelaren en collega’s angst inboezemde, vaak tot vertwijfeling bracht, maar ook een mega-fikser die projecten van de grond kreeg waar andere uitgevers hun vingers niet aan zouden durven branden, bij wie het idee zelfs niet eens zou opkomen. Een no-nonsense man die de oude, bedaagde manier van uitgeven na de Tweede Wereldoorlog danig op z’n kop heeft gezet en het literaire landschap van de tweede helft van de vorige eeuw mede heeft geprägt.

De man van de series, van de totaalconcepten, van de langlopende producties. Een opper-boekencolporteur, een poèt maudit, een wensschrijver, iemand die een ongekende werkdrift koppelde aan creativiteit, aan literair instinct. Wiens onorthodoxe werkwijze op zakelijk gebied ook een creatief, inventief element in zich herbergde. Net als een schrijver gebruikte hij zijn verbeelding. Een van de verklaringen voor de successen, alsook voor mislukkingen, de gemiste kansen. Een compromisloos leven, vergt grote offers.

De man van de centen, die zakenpartners kon doen geloven dat vooral Geert van Oorschot de grootste risico’s liep, uiteindelijk met de gebakken peren zou blijven zitten. Zelfs als de projecten duidelijk succes hadden. Een man waartegen je in een persoonlijk gesprek geen ‘nee’ durfde te zeggen.

Een man die vriendschap zocht bij zijn auteurs. Hetgeen vaak tot hooglopende ruzies, tot verwijdering, tot een breuk leidde, omdat zijn handelsgeest in de weg zat. Die toch altijd een zekere berekendheid had, maar enorm veel voor elkaar heeft gekregen. Denk alleen maar eens aan de Russische Bibliotheek. Een selfmade man, een vrouwenliefhebber, een fikser, een boekenschelm, een fijne fabuleerder die maar wat graag met sappige anekdotes aan zijn eigen mythevorming meewerkte. Iemand met een gedrevenheid die wellicht niet helemaal strookte met zijn schrijftalent.

Want na lezing van deze genuanceerde biografie blijkt dat Van Oorschot toch eigenlijk liever een schrijver was geweest van het kaliber Willem Elsschot. Verdicht en fris tot in den eeuwigheid. Met zijn proza heeft hij onder het pseudoniem R.J. Peskens grote verkoopsuccessen gekend. Maar ergens wist hij ook dat de literaire kwaliteit beperkt was.

Fortuin heeft een zeer aangename, bij tijd en wijlen licht-ironische pen die naadloos aansluit bij zijn onderwerp. De achtergrond van Van Oorschot wordt minutieus geanalyseerd. De socialistische vader, de daadkrachtige moeder. Het maakt van de jonge Geert al snel een zeepkistredenaar van formaat, die het waarschijnlijk in de politiek ver had kunnen schoppen, als hij een zekere ‘onbehouwenheid’ af had kunnen werpen. Hij was politiek veel te onwrikbaar, literair flexibel. Alhoewel Van Oorschot tegen het eind van zijn leven een begrijpelijke verschuiving naar rechts maakte, maar dat had wederom eerder ideologische dan financiële redenen.

Het werk van Van Oorschot wordt door Fortuin goed ingebed in zijn Zeeuwse afkomst. Het is een feest om te lezen over de ‘hands-on’-mentaliteit die Van Oorschot zijn hele leven heeft begeleid. Ja, hij ging vaak door roeien en ruiten. Is bijvoorbeeld bekritiseerd met betrekking tot zijn rol bij uitgeverij Querido tijdens de bezetting, maar na de bevrijding kon die uitgeverij wel gelijk weer vol van start door de verscholen boekenvoorraad, door het creatief boekhouden van Geert en co.
Van Oorschot werd een Bekende Nederlander, was geschapen voor de tv, die in die tijd nog maar op een enkel kanaal uitzond. Op adequate manier werd het ‘highbrow’ imago van het fonds gevormd en angstvallig bewaakt. De strubbelingen met de auteurs, met Hermans en Reve met name, zijn met betrekking tot het geschrevene in de biografie om van te smullen. De verschillende strijdtonelen moeten, ook voor derden, in de realiteit vaak een gruwel zijn geweest. Het ene moment was je welkom in herberg Van Oorschot aan de Herengracht, het andere moment werd je geweerd, genegeerd. Of werd je, zoals Voskuil, onwelkom overvallen. Prachtige drankoverladen taferelen. Driftbuien die afgewisseld werden met duistere momenten van eenzaamheid. Fortuin laat alle facetten van zijn onderwerp zien. Ook de donkere zijdes, de wanhoop na de suïcide van zijn zoon Guido, de vertwijfeling na de dood van zijn vrouw, de verwijdering van al zijn kinderen.

Waar sommige biografieën een hagiografisch element hebben, kritiekloos de lof zingen, is Geert van Oorschot, uitgever, eerlijk, toont een echt mens. Een man die zich niet los kon maken van zijn geesteskind. Die zich, wanneer hij zich uit een project terugtrok, het tijdschrift Tirade bijvoorbeeld, des te meer met de gang van zaken ging bemoeien, op het despotische af. Een man die ondanks politieke en literaire desillusies door heeft gezet: een vervelende drammer, maar een drammer met een dichtersziel. In zijn brieven aan onder meer Jeroen Brouwers, aan Jaap Goedegebuure, aan Judith Herzberg en zeker aan M. Vasalis, toonde hij zich een waarachtig, intens schrijver.

Guus Bauer

Arjen Fortuin – Geert van Oorschot, uitgever. Van Oorschot, Amsterdam. € 29,90, 764 blz. (gebonden € 45,-)

Op zondag 11 december zal Guus Bauer (onder meer) Arjen Fortuin interviewen op de Beurs van Bijzondere Uitgevers in Amsterdam. Zie voor het programma hier.

(foto Geert van Oorschot: Bart Molendijk / Anefo, CC BY 4.0)