Onder de grond lopen, uit het graf elkaar roepen

Ze zijn sympathiek, de kleine uitgeverijen, maar waarom eigenlijk? Romantiek wellicht? Toewijding, passie, vakmanschap, het inzwemmen tegen de stroom; een kleine uitgeverij ontstaat vermoedelijk omdat iemand vond dat er iets wezenlijks ontbrak, men heeft een ideaal voor ogen, men wil het publiek iets waardevols te lezen geven. Kortom, liefde. Bij de grotere uitgeverij is het in veel gevallen precies omgekeerd, daar lijkt men zich bij elke uitgave te hebben afgevraagd waar het publiek op zit te wachten. Dat kan uiteraard eveneens liefde worden genoemd, maar, met alle respect, is dat niet de liefde van de prostituee? De liefde als romantische franje, decoratie; doel is de betaling, brood moet worden verdiend, en het liefst zo veel mogelijk. Bij de reguliere uitgeverij heeft het (grote) publiek gewoon altijd gelijk, dus als er iets wordt aangeboden waar de honden geen brood van lusten, dan is het einde verhaal voor dat boek en jammergenoeg ook voor de auteur die erachter zit. Verramsjing, ja verpulping is het gevolg. Professioneel heet dat. De kleine uitgever mag dan misschien soms ook niet veel verkopen, maar hij zal in al zijn amateurisme waarschijnlijk achter het boek en de auteur blijven staan en bij zichzelf denken dat het publiek het bij het verkeerde eind had of gewoon niet goed heeft gekeken. De beste grote uitgeverijen gedragen zich als ‘kleine’ uitgever.

Een bijzondere plaats binnen de kleine uitgeverijen wordt ingenomen door degene die zijn gespecialiseerd in een bepaald taalgebied. Zo heb je Serena Libri voor Italiaanse literatuur, Menken Kasander & Wigman voor het Spaans en richt Vleugels zich voornamelijk op Frankrijk. Ik heb al behoorlijk wat aandacht besteed aan hun uitgaven, maar nog niet aan die van KLIN: Kroatische Literatuur in Nederland. Dat onrecht zal bij dezen worden rechtgezet. Zoals gezegd richt Underground zich voornamelijk op dode auteurs, maar er is eveneens ruimte voor auteurs die doodverklaard zijn, die zichzelf om een of andere reden hebben doodverklaard, die zich dood voelen, of die op wat voor manier dan ook met de dood vertrouwd zijn. Uitgeefster en vertaalster Sanja Kregar van KLIN schreef me naar aanleiding daarvan:

Wie van ‘mijn’ schrijvers letterlijk met de dood vertrouwd is, is Anđelko Vuletić. Dat is een ouwe baas (80+), dichter in hart en nieren, die regelmatig verdwijnt, om dan plotseling weer van zich te laten horen. Een oude gewoonte van hem uit de tijden toen hij als politieke tegenstander van het Titoïstisch regime in Joegoslavië alsmaar op de vlucht was. Of in de gevangenis. Tijdens het vertalen van zijn roman Wraak in 2014/2015 had ik voortdurend het gevoel dat hij weer zou verdwijnen of overlijden. Het is gelukt om hem het boek te overhandigen, zelfs om hem te filmen terwijl hij een fragment (uit het origineel) voorlas, maar sindsdien is hij weer spoorloos. Niemand weet of hij nog in leven is.

Een auteur die af en toe verdween om af en toe op te duiken, en dat nu nog steeds doet, ook al is het niet meer noodzakelijk, en van wie niemand weet of hij nog in leven is, die moet in Underground van harte welkom worden geheten. Vuletić werd geboren in Bosnië en Hercegovina, maar sinds 1993 werd Zagreb zijn woonplaats. Wraak speelt zich af in het Sarajevo ten tijde van de belegering in 1994. Jarenlang werd de stad beschoten en gebombardeerd door het Joegoslavische Volksleger. De mensen leefden zonder elektriciteit, verwarming en water en er was een voortdurend gebrek aan voedsel. Tegen die achtergrond vertelt Vuletić het verhaal van drie oude mannen die zijn gefolterd en die besluiten wraak te nemen op hun folteraar: ‘Straks verlaten wij deze wereld als misbaksels, als lafaards…terwijl wij een spoor zouden moeten achterlaten, een teken dat wij geleefd hebben… rechtop hebben gelopen.’ Aangezien ze aan het einde van hun leven staan, menen ze niet langer te moeten wachten. Hun folteraar had als bijnaam ‘Kruik’. Wellicht hoeft die naam niet nader toegelicht te worden, maar voor alle duidelijkheid: die naam is hem gegeven, omdat deze folteraar ‘creatief’ was met aardewerk: ‘Hij was niet de enige, misschien niet eens de wreedste folteraar. Maar hij was de vreemdste. In zijn verhoorkamer had hij altijd zo’n tien aardewerken kruiken staan, die je kon vinden of kopen op de dorpsmarkt of op de kermis in Visoko en omstreken.’

Dit beeld van een drietal oude mannen, ‘vogelverschrikkers’, dat met schaamte van de vernedering heeft moeten leren leven is een tegelijkertijd aandoenlijk en krachtig beeld. Je moedigt hen tijdens het lezen onbewust aan. Eindelijk gerechtigheid. Hun laatste krachten, de een heeft longproblemen en door de belegering zijn ze allen verzwakt, zullen ze gebruiken om zich te wreken. Maar is het wel de moeite waard, vragen ze zich af? Zullen de ‘algehele ellende, honger en kogels’ niet voor het verdiende loon zorgen? En er is religieuze twijfel. Staat er in het Nieuwe Testament niet: ‘Zegent hen die u vervloeken, bid voor hen die u mishandelen. Als iemand u op de ene wang slaat, keer hem dan ook de andere toe.’ Wat Dietrich Bonhoeffer in herinnering brengt, die in gevangenisschap bad voor de nazi-beulen. Maar in de Bijbel staat ook: ‘Oog om oog, tand om tand’ Ze kiezen voor het Oude Testament, in de hoop dat God hun missie zal ondersteunen. God – of is het duivel? – lijkt aan hun kant te staan, want Kruik wordt uiteindelijk gevonden.

Wraak is een existentieel boek, dus een boek dat je nooit meer vergeet, een illustratie bij de stelling uit Dürrenmatts De verdenking dat de mensheid kan worden verdeeld in folteraars en gefolterden. ‘Wie heeft ons gemaakt tot wie wij zijn: onze moeders of onze folteraars?’ staat er. Als men dit boek heeft gelezen weet men het antwoord. Ook volgt er eeuwige antwoord op de vraag waar Vuletić zich bevindt: ‘Daarom was de enige praktijk en de gezamenlijke logica van alle gewezen gevangenen: uit elkaar gaan, onderduiken, verdwijnen. Onzichtbaar en onhoorbaar worden. Onder de grond lopen. Uit het graf elkaar roepen en elkaar schrijven.’ Ja, als je de grond bent in gestampt, dan laat je je niet zo snel meer zien, maar je kunt doorlopen onder de grond en uit de graven blijven roepen en elkaar schrijven – tot in het hiernamaals, hopend wellicht op een hemelse gerechtigheid.

Johannes van der Sluis

Anđelko Vuletić – Wraak. Vertaald uit het Kroatisch door Sanja Kregar. KLIN, Amsterdam. 192 blz. € 18,50.

(Afbeelding: Wikimedia commons)