Een verhaal dat schreeuwt om engagement

De Mexicaanse schrijfster Valeria Luiselli (1983) wordt in eigen land een literair enfant terrible genoemd, wel met een liefdevolle ondertoon. Haar teksten zijn eerder onbevangen en intelligent dan tegendraads. Ze bevreemden, stoten af, maar trekken ook ontegenzeggelijk aan, hebben een niet helemaal te duiden stoerheid. Haar oeuvre is aangenaam genrevrij, wars van conventies maar evengoed zeldzaam evenwichtig.

In haar nieuwste boek, Vertel me het einde, een essay in veertig vragen, schuift ze het proza-experiment even terzijde. Daarvoor is deze kwestie ook te zwaarwichtig, van algemeen belang. Dit is een ‘verhaal’ dat om engagement schreeuwt, dat in alle grauwheid recht voor de raap moet worden verteld.

Luiselli verblijft in 2014 met man en dochter in New York wanneer ze besluiten om een werkvergunning aan te vragen, een zogenaamde green card. Een ingewikkelde procedure. In afwachting van een besluit over hun status maken ze een autoreis in de richting van de Amerikaans-Mexicaanse grens. Een reis feitelijk in omgekeerde richting. Tijdens die tocht proeft het schrijvende echtpaar pas echt de omvang en de tragiek van het vluchtelingenprobleem in de grensstreek. Ze verzamelen lokale kranten en lezen zich op alle mogelijke manieren in, komen zelf ondanks hun tijdelijke status onaangenaam in aanraking met de Border Patrol.

De vluchtelingen worden gekwalificeerd als vreemdelingen, over het algemeen ongewenst. (Het woord Alien heeft daarbij nog een extra bevreemdende, om niet te zeggen buitenaardse, werking.) Terwijl de problematiek niet los kan worden gezien van de historische verbondenheid van de beide continenten.

Bij terugkomst besluit Luiselli om samen met een studerend nichtje als tolk te gaan werken bij een van de kleine, maar o zo gedreven organisaties die het juridische belang van vooral de alleen gevluchte kinderen behartigen. De procedure is door de enorme toevloed van kinderen versneld. Dat lijkt gestoeld op humanitaire gronden, maar is eerder een politieke beslissing om een probleem zo snel mogelijk te kunnen tackelen. Lees: om zo snel mogelijk over te kunnen gaan tot uitzetting. Een crisis outsourcen, over de grens brengen. Voorheen kreeg een vreemdeling een jaar de tijd om juridische bijstand te regelen. Sinds door de regering Obama de Priority Juvenile Docket van kracht is geworden, is de termijn ingekort tot drie weken.

Zie in die tijd maar eens een advocaat te vinden die de zaak pro deo aan wil nemen. Er is doorgaans geen geld aanwezig, de oversteek met zogenaamde coyotes, heeft meestal de fondsen van de familie, woonachtig in een der Zuid-Amerikaanse landen of in de VS zelf, reeds opgesoupeerd. Verblijfsprocedures worden afgehandeld bij de civiele rechtbanken en men heeft dus geen recht op gratis juridische bijstand. (Onderdeel van de o zo bekende Miranda rights.)

Het moet een tergende situatie zijn geweest. Luiselli die de verhalen heeft moeten aanhoren van honderden kinderen, die zonder begeleiding en met gevaar voor eigen leven de grens zijn overgestoken. De basis voor een aanvraag is een formulier met veertig vragen, die, formulieren eigen, nauwelijks ruimte laten voor een genuanceerd antwoord. Het is de onmacht van de vertaler, van de tolk. Je kunt hoogstens naar beste eer en geweten de geschiedenis van een dergelijk kind in juridische verantwoorde taal omzetten. Het is eigenlijk onvermijdelijk dat je een interpretator wordt, een begeleider die precies de juiste woorden vindt, om een overbelaste advocaat over de streep te kunnen trekken. Geen wonder dat Luiselli al snel de antwoorden eerst in een schriftje schrijft.

Luiselli doet in Vertel me het einde precies wat een schrijver moet doen. De wet van de grote getallen – en gelooft u, het aantal kinderen dat onder barre omstandigheden de oversteek probeert te maken is overweldigend – omzetten naar een particulier verhaal, ingebed in het totaaldecor. Zo wordt geschiedenis persoonlijk, wordt duidelijk hoe makkelijk elke grond onder een (jong) mens weg kan vallen.

Luiselli gaat verder dan alleen registreren. Ze is in deze tekst duidelijk sterk betrokken, is eerder een voorvechter, een aanklager in deze kwestie, en geeft dus ongezouten haar persoonlijke mening. Een schrijver mag, nee, moet ook op de bres springen. Dit essay is mede zo sterk omdat ze ook de hand in eigen Zuid-Amerikaanse boezem steekt. Niet alleen Uncle Sam is in deze de boosdoener, maar tegen forse betaling laat ook de Mexicaanse regering zich niet onbetuigd. Hoe gruwelijk kan een overheid tegen de eigen bevolking zijn?!

Vertel me het einde – de vraag die haar dochter vaak stelt wanneer Luiselli een verhaal van een kind aan haar heeft verteld, de vraag waarop ze meestal het antwoord schuldig moet blijven – is een noodzakelijk boek. Al zeker in de tijden van een president die een muur wil bouwen tussen de VS en Mexico, die de doorsnee Amerikaan wil laten geloven dat alle problematiek – drugs, bendes, illegaliteit, ziekte – uitsluitend uit het zuiden komt.

De bureaucratie labelt de mens, maakt hem of haar zoals bekend tot een nummer. Luiselli geeft de vluchteling een gezicht en laat tegelijkertijd de absurditeit zien van het rigide uitvoeren van wetten en regels. Een lijst van veertig vragen die getuigt van paranoia en xenofobie, vreemd als men denkt aan de oorsprong van het land waar ‘je je droom waar kunt maken’, aan het land van de melting pot.

Kinderen jagen het leven na, terwijl dit regelmatig tot hun dood leidt. Terwijl ze aan het einde soms nog veroordeeld worden tot illegaliteit. De gevaren onderweg zijn werkelijk bijna surrealistisch. Vermorzeld worden door een trein, doodgeschoten worden door drugsbendes of Amerikaanse ‘verontruste’ burgers. Ontvoeringen en verkrachtingen zijn aan de orde van de dag. Ook de Mexicaanse grenswachten en de Amerikaanse Border Patrol werken op zijn zachtst gezegd vaak enorm tegen. (Het vernielen van watervaten in de woestijn bijvoorbeeld.)

Hoe ontluisterend is het dat kinderen vooraleerst worden opgevangen in een sterk onderkoeld centrum, ook wel de icebox genaamd. Men gaat er vanuit dat het ‘bruine vlees’ uit Zuid-Amerika gevaarlijke ziektekiemen bevat. Door het schrijven van dit essay zet Luiselli haar ontzetting, haar emoties om in een politiek kapitaal. Ze heeft in elk geval door haar bezieling haar studenten in New York aangezet tot zeer praktische daden. Dat is wat woorden vermogen. Het maken van verschil, hoe klein dan ook.

Guus Bauer

Valeria Luiselli – Vertel me het einde. Een essay in veertig vragen. Vertaald door Fiep van Bodegem en Merijn Verhulst. Das Mag | Karaat, Amsterdam. 132 blz. € 9,99.

[Wegens een conflict met Bol.com zijn de boeken van Das Mag daar niet te koop. Ga naar je eigen boekhandel of koop het boek rechtstreeks bij de uitgeverij]

Lees ook de recensie van Ilse Josepha Lazaroms over dit boek.