Het gevaar van gevoelloosheid

Leïla Slimani, geboren in Marokko in 1981 en opgegroeid in Frankrijk, won met haar tweede roman Een zachte hand Frankrijks meest prestigieuze literaire prijs: de Prix Goncourt. Een zachte hand is een roman over een jong gezin dat hard wordt getroffen door een gruwelijk drama.

De eerste zin is een belofte. Slimani begint haar roman Een zachte hand met de dramatische zin: ‘De baby is dood.’ Is er voor ouders iets erger dan het overlijden van hun kinderen? Paul en Myriam Massé verliezen beiden kinderen. De oppas Louise vermoordt de baby Adam en de kleuter Mila. Na deze dubbele moord probeert Louise zichzelf te doden, maar dat mislukt. Door te openen met zo’n beknopt en gruwelijk hoofdstuk is de roman constant doordesemd van de vraag: waarom vermoordde Louise de twee kinderen?

Binnen een paar jaar verandert Myriam van een bezorgde, zorgzame moeder in een ambitieuze advocate. Mila weigerde de borst van Myriam, kwam nauwelijks aan en huilde veel. Myriam werd opgeslokt door het bestaan van de baby die niet wilde groeien. ‘Daardoor vergat Myriam, met haar hoofd in de wieg, zelfs dat de buitenwereld bestond. Haar ambities beperkten zich ertoe dat ziekelijke, schreeuwende meisje een paar gram te laten aankomen.’ Als Mila het beter begint te doen en de bezorgdheid afneemt, voelt Myriam de beklemming van de monotonie van het bestaan als moeder. Nadat ze per ongeluk in de supermarkt iets heeft gestolen, steelt ze later vaker dingen aangezien de diefstallen zorgen voor opwinding in haar saaie bestaan. Ze besluit te gaan werken als advocate en vanaf die tijd zit ze met haar hoofd voornamelijk in de dossiers.

Haar man Paul is een ambitieuze man die werkt in de muziekindustrie. Langzaam krijgt hij het succes waarvan hij vindt dat het hem toekomt. Maar Paul is bijzonder naïef. Hij was zeer blij toen hij hoorde dat Myriam zwanger was, maar verkondigde direct dat hij niet wilde dat kinderen zijn leven zouden veranderen. Het vaderschap beschouwt hij als een bijbaan.

‘Het leven is een aaneenschakeling van taken geworden, van verplichtingen die moeten worden nagekomen en afspraken die niet mogen worden gemist. Myriam en Paul hebben het razend druk. Dat herhalen ze graag alsof die uitputting de voorbode van succes is.’ Ze kunnen werken, borrelen, dineren en netwerken, omdat Louise thuis voor de kinderen zorgt. Nadat Myriam is gaan werken, wordt Louise de oppas van de kinderen en een oppas die zoveel tijd aan de kinderen spendeert is meer dan een bewaker van de veiligheid en gezondheid; ze drukt haar stempel op de opvoeding van de kinderen.

De meest geslaagde passages van de roman betreffen de onderhuidse spanningen tussen Myriam en Louise. Door uitspraken en non-verbale handelingen van wakkert Louise het schuldgevoel van Myriam (nog meer) aan. Het geeft ook meteen aan dat hoe hard Myriam ook werkt, ze het ouderschap niet – zoals Paul – beschouwt als een bijbaan. Regelmatig stelt ze zichzelf de vraag of ze wel een goede moeder is, maar van een diepgaande reflectie is niet echt sprake.

Een zachte hand is grotendeels geschreven in de tegenwoordige tijd, in een stijl die niet altijd even geslaagd is. De minimalistische stijl van de roman mist vaak ritme: het is regelmatig hoekig en te veel punten zijn hardhandige onderbrekingen, net zoals een kras op een cd zorgt voor haperingen in een melodie. De keuze voor een minimalistische stijl is altijd een hachelijke: de scheidslijn tussen poëtische power en simplistische gekunsteldheid is bijzonder dun. Een zachte hand heeft te veel van het laatste.

De psychologische portrettering wordt verstoord door de dubbele moord die aan het begin werd aangekondigd; de waarom-vraag die constant boven het boek hangt leidt te veel af. Het doel was realisme, maar het resultaat is impressionistisch: de portrettering van de personages is te schetsmatig. Alleen het personage Louise is deels geslaagd; haar veranderingen en gemoedstoestanden zijn redelijk treffend beschreven.

De roman wordt voorafgegaan door een citaat van Fjodor Dostojevksi: ‘Begrijpt u, meneer, begrijpt u wat het betekent als je nergens meer heen kunt?’ En de eenzame Louise heeft het gezin Massé gevonden als toevluchtsoord. Maar de kinderen groeien op en Louise is bang dat ze haar niet meer nodig hebben. ‘Er moet echt een nieuw kind komen om de lange winterdagen te vullen.’ Dat nieuwe kind van Paul en Myriam wordt een ‘obsessie’; Louise wordt ‘dwangmatig als een fanaticus, verblind als een bezetene.’ Louise kan niet liefhebben: ‘Haar hart is verhard. Met de jaren is het bedekt geraakt met een dikke, koude korst en ze hoort het nauwelijks nog kloppen. Niets kan haar ontroeren.’ Er is geen groter gevaar dan gevoelloosheid. Het gevolg is een dubbele moord die deze roman meer kwaad dan goed deed.

Koen Schouwenburg

Deze recensie verscheen eerder in Friesch Dagblad van 30-9-2017

Leïla Slimani – Een zachte hand. Vertaald door Gertrud Maes. Nieuw Amsterdam, Amsterdam. 191 blz. €19,99.