Onrijp fruit

Swallowing Mercury is de debuutroman van de Poolse dichteres Wioletta Greg, die sinds een jaar of tien als vrijwillige exilante in Essex woont. Het is een bildungsnovelle die bestaat uit korte, losse hoofdstukjes die samen het kleurrijke panorama vormen van haar jeugd in Polen. En dat is wonderlijk, want ‘kleurrijk’ is misschien niet de eerste gedachte die bij je opkomt als je je het leven voorstelt in het communistische Polen tijdens de periode van de martial law. Begin jaren tachtig werd in deze satellietstaat van de Sovjetunie de politieke oppositie hard aangepakt, veel mensen belandden in de gevangenis en de bevolking kreeg te maken met nog meer voedselschaarste en nog minder bewegingsvrijheid. De kleur waaraan je denkt is grijs: het grijs van de appartementencomplexen in het dorre landschap, de vijfjarenplannen en de lange, harde arbeid.

Dat deze roman zo’n wonderlijke wereld oproept – die op het eerste gezicht niet past bij de communistische realiteit – komt allereerst omdat het is verteld vanuit het perspectief van een kind, Wiola. In korte, bijna perfecte schetsen van alledaagse gebeurtenissen volgen we Wiola’s jeugd in een klein dorpje in het zuiden van Polen, samen met haar vader, een deserteur uit het Poolse leger en nu taxidermist van wilde vogels, haar moeder, die zich vol overgave op de katholieke riten en feestdagen stort, haar grootouders, en nog wat terugkerende karakters uit het dorp, zoals de naaister, de schoolmeester en haar vrienden. Het is een wereld vol bijgeloof – als je een spin doodt volgt er onweer, een rood lintje om de pols van een pasgeboren baby houdt kwade geesten op afstand – en religie, vol heidense rituelen en katholicisme. Wiola groeit op met kerken en kruizen, en net als de heiligen die haar leefwereld doorkruisen zweeft ook haar eigen geest tussen werkelijkheid en fantasie.

Zolang mensen in het gareel lopen, tolereert de communistische overheid dit soort bijgeloof en religie – en juist dit schrille contrast tussen de weelderige rituelen van de Poolse traditie en het geloofsarme milieu van het communisme stelt Wiola in staat haar eigen wereld te creëren. Naarmate ze ouder wordt, wordt haar blik ironischer, afstandelijker. Ze droomt niet van elders; ze laat de wereld om haar heen op zich inwerken maar neemt niet alles wat ze ziet en tegenkomt serieus. Want achter de pracht en praal van het geloof en de beloftes van het sociale paradijs houdt zich een grote duisternis schuil: de oude dorpsdokter, bijvoorbeeld, die de jonge Wiola aanrandt – ‘he put his penis in my hand, like a roll of modelling clay’ –, of de naaister die, net als Blauwbaard, in een geheime kamer haar eigen demonen berijdt – op een stoffen pop in een mannenpak. Tegen deze achtergrond – donker, surrealistisch en onveilig – ontwikkelt Wiola haar eigen seksualiteit. Ze observeert, en de lezer mag haar eigen conclusies trekken.

De politieke satire is subtiel – want hoe cru en luguber het communisme ook was, het wordt geobserveerd door de ogen van een kind –, zowel pijnlijk als humoristisch. Als Wiola een ietwat afwijkende tekening instuurt naar de landelijke competitie ‘Moscow door jouw ogen’, verschijnt er een agent op school die haar door middel van chocolade wil uithoren over haar onzuivere, anticommunistische motieven:

I leaned over the desk and saw my pale reflection in the polished surface. A fly sat on top of the painting, in the darkest nook of the Red Square, and proceeded to crawl freely over the ink-flooded Spasskaya Tower. I felt a cramp in my stomach, and then my brown vomit covered the light part of the city.

Het is de goede soldaat Švejk, in de vorm van een intelligent jong meisje.

De Poolse titel, zoals vertaalster Eliza Marciniak schrijft in haar nawoord, is Guguły, wat ‘onrijp fruit’ betekent. Dit thema – een mens dat tot bloei komt, opgroeit en leeft in de omstandigheden die haar gegeven zijn – is wat de hoofdstukjes verbindt, ook op plekken waar je het niet verwacht: want zelfs Wiola’s vader, die in de ogen van de wereld toch een oude, uitgemergelde man is, beschrijft zichzelf als ‘onrijp fruit.’ Onrijp fruit heeft de potentie te rijpen, te bloeien; maar als je het te vroeg eet loop je de kans om behoorlijk ziek te worden. In Swallowing Mercury gaat Greg het onbestemde, het onbehaaglijke dat bij opgroeien hoort niet uit de weg – en laat ons door de ogen van Wiola haar eigen jeugd in Polen beleven: magisch en duister, een wereld die indruk achterlaat – in kleur.

Het boek, dat meesterlijk vertaald is, stond op de longlist van de 2017 Man Booker International Prize en is zojuist verschenen in de Verenigde Staten. Het is dat ik zelf geen Pools spreek – want nu is het wachten op de Nederlandse vertaling.

Ilse Josepha Lazaroms

Wioletta Greg – Swallowing Mercury. Vertaald uit het Pools door Eliza Marciniak. Londen, Portobello Books. 146 blz. £ 12,99. Uitgegeven in de Verenigde Staten door Transit Books.