Muriel Spark at 100

Vandaag precies honderd jaar geleden, dus op 1 februari 1918, werd Muriel Spark geboren. Toen ze in 2006 stierf werd ze herdacht als een van de belangrijkste Engelse schrijfsters uit de twintigste eeuw. Tijdens haar leven is zij dan ook overladen met prijzen, alleen de Nobelprijs en de Booker Prize zijn haar ontsnapt. Meestal wordt een dergelijk eeuwfeest opgeluisterd met lange opstellen over haar literaire betekenis. Ook zou het leuk zijn haar persoonlijkheid te memoreren (Spark was nogal een pittig type), maar een van haar boeken herlezen is toch een mooier eerbetoon.

Spark publiceerde 22 romans, waarvan Memento Mori – uit 1959 – de derde was. Het hoofdthema van het boek wordt al in de titel duidelijk: bedenk dat je moet sterven. Alle romanpersonen zijn oud, maar niet iedereen houdt er rekening mee dat het leven eindig is. Juist die mensen krijgen geregeld een telefoontje, waarbij een stem hen kalmpjes mededeelt: ‘Remember you must die.’ Deze telefoontjes zorgen voor grote onrust en de politie probeert te ontdekken wie de dader is. Verwarrend is daarbij dat iedereen zich een andere stem herinnert. Dan weer is het een jonge man, dan weer een beambte met een bekakte stem. Eén van de oudjes hoort zelfs een vrouwenstem door de telefoon. Spark schrijft met opgewekt venijn over deze groep vrienden. Allemaal kampen ze met lichamelijke ongemakken. Een vroegere charmeur loopt nu op krukken, een andere is doof en in de war. Charmian is zeer vergeetachtig en Lettie wordt meer en meer paranoïde. Geoffrey blijft gevoelig voor vrouwelijk schoon en dit zorgt er voor dat hij gechanteerd wordt door Mrs. Pettigrew, die weliswaar in de zeventig is, maar nog steeds graag intrigeert. Allemaal hebben ze een vermogen op de bank en een getroebleerde verhouding met de jongere generaties. Ze treffen elkaar op theevisites én in het crematorium. Zorgvuldig houden ze elkaars lichamelijke conditie in de gaten. De breekbare mensen, die uit het lood geslagen worden door de telefoontjes met de waarschuwende woorden, worden door Spark stuk voor stuk met hun angsten en trauma’s haarscherp beschreven.

Met meer compassie schrijft ze over een tweede groep senioren – allemaal vrouwen – die verpleegd wordt op een grote zaal in een bejaardentehuis. Deze vrouwen, meestal uit de lower classes, zijn nog niet dement, maar wel bedlegerig, doof en vergeetachtig. Hun vitaliteit is desondanks groot. Als een gordijn rond het bed van één van hen wordt geschoven, dan weten ze genoeg. Vaak wisselen ze daarna van gedachten over de vraag hoe de vrouw is overleden, vredig of juist met veel strijd. Spark weet hen ook tot komische figuren te maken door de voortdurende strijd die zij voeren met het verplegend personeel weer te geven.

De verbindende schakel tussen de twee groepen wordt gevormd door Jean Taylor, die vroeger de gezelschapsdame van Charmian is geweest en nu op de grote zaal ligt. Zij heeft vreselijke pijn in haar gewrichten en ook haar ogen gaan hard achteruit. Kracht vindt ze in haar geloof. Bijna wekelijks ontvangt ze een oude bekende, Alec, die ook op zijn oude dag nog sociologisch onderzoek doet en alles wat de oudjes meemaken noteert. Hij vertelt haar over de telefoontjes en de reacties daarop.

De toon van Spark in deze fantastische roman over de naderende dood en de geestelijke en lichamelijke aftakeling is uiterst opgewekt. Ze is feitelijk, zakelijk en koel. De dood hoort immers bij het leven. Slechts een enkele romanfiguur denkt er ook zo over, de rest wil de wetenschap dat het leven zal eindigen liever niet onder ogen zien. Daarom wordt de politie door hen voortdurend onder druk gezet om de anonieme beller te traceren. Jean Taylor denkt dat het Dood zelf is die de mensen opbelt. Een gepensioneerde politieagent denkt er precies zo over. Het behoort tot de vele talenten van Spark als romanschrijver dat zij zich hierover niet uitspreekt en ook niet met een oplossing komt. Ook typisch Spark: Mrs Pettigrew, de doortrapte intrigant, krijgt een grote erfenis en kan haar laatste jaren in groot comfort doorbrengen.

Memento Mori is bijna zestig jaar oud en nog steeds scherp en amusant. En de boodschap is natuurlijk onveranderd actueel.

Doeke Sijens

Memento Mori van Muriel Spark is in verschillende Engelse edities te koop. De Nederlandse vertaling van Katja Vranken is uitsluitend nog antiquarisch te verkrijgen, evenals alle andere boeken van Spark die ooit vertaald zijn.