Land in spagaat

Daniel Gluck slaapt. Hij is 101 jaar oud en ligt op sterven in de Maltings Zorginstelling nv. Zijn leven is lang en boeiend geweest en trekt, zo vlak voor de dood, in dromen aan hem voorbij. Naast het bed zit zijn voormalige buurmeisje Elisabeth Demand. Het is de zomer van 2016 en Groot-Brittannië heeft net gekozen voor de Brexit.

Vanaf de eerste pagina van Herfst wordt de lezer in vliegende vaart meegenomen met de dromen van Daniel Gluck, die afwisselend glashelder en onsamenhangend zijn en zowel realistisch als absurdistisch lijken. De oude man verbaast zich over de helderheid en kracht van zijn dromen. Naar eigen zeggen is hij diep afgedaald naar de meest vruchtbare plaats van zijn brein. Tegelijkertijd kan hij zich de meest simpele dingen, zoals de naam van zijn zusje, niet meer herinneren.

In het hier en nu is het leven van de 32-jarige Elisabeth praktisch tot stilstand gekomen. Ze woont alleen in een huurflatje en geeft op basis van tijdelijke contracten les op een Londense universiteit. Ondanks haar academische opleiding heeft ze geen uitzicht op een vaste aanstelling. Ze heeft tegen de Brexit gestemd en maakt zich grote zorgen over de maatschappelijke tegenstellingen in haar land.

Daniel en Elisabeth kennen elkaar sinds 1993, toen familie Demand naast Gluck kwam te wonen. Zij was acht en hij toen al stokoud. Stukje bij beetje komt de lezer meer te weten over de relatie tussen de oude man en zijn buurmeisje en over hun gesprekken. Na haar studie zijn ze elkaar uit het oog verloren, tot Elisabeth ter ore komt dat Gluck in een verzorgingstehuis ligt.

De Maltings Zorginstelling nv vindt dat het leven van Daniel Gluck wel voltooid is. Zijn zorgbudget is op en hij zal niet meer wakker worden uit zijn ‘verlengde slaapperiode’. Ze willen de vochttoediening stoppen, maar Elisabeth staat dit niet toe.

De achterflap spreekt van een bijzondere en innige vriendschap tussen een jonge vrouw en een oude man, maar dat is volgens mij niet waar deze roman over gaat. Het contact tussen Daniel Gluck en Elisabeth is weliswaar essentieel voor het verhaal, maar het fungeert vooral als haakje waaraan het verhaal opgehangen is. De roman draait veel meer om de huidige mondiale crisis, een multi-spagaat waarin de oude verhoudingen dusdanig in de war geschopt zijn, dat er geen eenduidige waarheid meer is en iedereen een eigen waarheid heeft.

Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het verkeerd was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het goed was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt verloren hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt gewonnen hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze het goede hadden gedaan en dat andere mensen het verkeerde hadden gedaan. Overal in het land googelden mensen: wat is de EU? Overal in het land googelden mensen: verhuizen naar Schotland.

Het proza van Ali Smith is enigszins absurdistisch en staat vol met poëtische stijlfiguren. Ze neemt de vrijheid om zo nu en dan een hoofdletter achterwege te laten of zinnen tussen haken te zetten en maakt volop gebruik van herhalingen en omdraaiingen. Hoewel het boek licht en soepel geschreven is, word je door de vervreemdende factoren geregeld uit de flow gehaald (of bij de les gehouden). Het is humoristisch, licht cynisch en volledig in evenwicht: de gekte en de burgerlijkheid, de humor en de tamelijk negatieve toekomstvisie.

Het is knap gedaan hoe de informatie de lezer van verschillende kanten bereikt. Niet alles is betrouwbaar, maar hoe verder het boek vordert, hoe meer de verhalen in elkaar grijpen. Dromen en werkelijkheid lopen in elkaar over, het heden en verleden raken verweven en fictieve en bestaande gebeurtenissen en personen (zoals Christine Keeler en Pauline Boty) maken het verhaal compleet. Of in ieder geval bijna compleet.

In een tijd waarin de balans wereldwijd zoek lijkt te zijn, heeft Ali Smith een boek geschreven dat volledig in evenwicht is. Ik ben benieuwd of het over tien of twintig jaar, als de impact van de Brexit duidelijk is geworden, nog steeds zo krachtig zal zijn, maar voor nu is het een voltreffer.

Vincent Kortmann

Ali Smith – Herfst. Vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer. Prometheus, Amsterdam, 238 blz. € 19,99