Ellendige chaos en geordend geluk

Goed en kwaad, vrede en oorlog, levensdrang en destructie, licht en duister: het zijn deze dichotomieën die Christien Brinkgreve bewegen een boek te schrijven over wat mensen beweegt, wat ze ervaren aan leed vooral. Ze draagt het boek op aan haar moeder, die gebukt ging onder
periodieke aanvallen van somberheid. Het raadsel van goed en kwaad; een interessante, prikkelende titel. Maar wat voor boek is het geworden? Een verzameling columns met weinig verrassende beschouwingen, keurig van taal, persoonlijk en sympathiek.

De ondertitel lijkt passender: ‘over wat mensen beweegt’. De eerste stukken gaan over het nazisme, de holocaust, de beulen. Ze stelt de bekende vragen. Hoe is het mogelijk dat brave vaders overdag werkzaam waren in de kampen? Waren Hitler, Goebbels e.a. door en door slecht? Vertegenwoordigden ze het absolute kwaad? Ze citeert voortdurend bekende figuren: Abram de Swaan, Norbert Elias, Ton Zwaan, Martin Amis, Jan Oegema, Antoine Mooij, Nelleke Nicolaï, Vasalis, Sándor Márai, Primo Levi, Frits Boterman, Hanny Michaelis, Nietzsche, Armando, Leo Vroman, Kopland etc.

Wat is geluk? De ervaring deel uit te maken van een groter verband, contact met een ander, de troost van de schoonheid en ja, dan hebben we het over Wim Kayzer, Roger Scruton, George Steiner. Ze schrijft over Anna Enquist en haar diepe rouw, over de Goldbergvariaties, over Bach, over Ischa Meijer, Oek de Jong. Daarna gaat het over zelfmoord en de lezer begrijpt welke schrijvers aan de orde komen: Sylvia Plath, Ted Hughes, Connie Palmen, Joost Zwagerman, Wim Brands. En daar komen de vragen: hoe is het mogelijk dat iemand die zelf zo tegen suïcide is en die zo heeft gefulmineerd tegen het in de steek laten van geliefden en kinderen, zelfmoord pleegt? Hebben de vaders er mee te maken? Komt het door anti- depressiva? Is het nooit genoeg wat de aandacht betreft?

Zwagerman oppert zelf in een van zijn essays dat juist een mate van onbegrip nabestaanden houvast geeft: onbegrip als weermiddel. Het verlangen te begrijpen, omdat het niet begrijpen het hek opent naar de woeste en verwoestende chaos. Als we geen motief kunnen onderkennen voelen we ons overgeleverd aan het duistere spel der krachten, aan de demonen, het toeslaan van het noodlot. Hoe moeilijk invoelbaar ook het motief, het ontbreken van een motief is nog bedreigender, want dan kan het opeens , redeloos en willekeurig, treffen.

Van het houvast blijft dus niets over?

Belangrijke gebeurtenissen in het leven van mensen zijn vroege verwaarlozing tegenover veilige hechting. ‘Ook al kan het kwaad niet gekeerd worden, liefdevolle zorg vergroot de kans op overleving.’

Christien Brinkgreve is niet op zoek naar ontologische antwoorden, maar naar sociologische; niet zo gek voor een emeritus hoogleraar sociale wetenschappen. Moeten we dan maar de uitgever verantwoordelijk stellen voor de titel Het raadsel van goed en kwaad? Is het zo vreemd dat ik een beschouwing verwachtte over het wezen van goed en kwaad, over de vraag waar het kwaad vandaan komt?

We willen een verklaring voor het kwaad, voor ellende. Maar waarom eigenlijk? En waarin wordt die gezocht? Zonder verklaring wordt de angst voor de greep van het kwaad groter: het is het houvast van de ratio, met de hoop dat destructieve processen daarmee beter te beheersen zijn.

Het boek is zeer actueel. Trump figureert en de schrijfster deelt met ons de zorg over zijn presidentschap. Zelfs de #MeToo-golf komt langs. Zij hoopt steeds ‘dat de ratio orde kan brengen in de chaos, overzicht kan bieden, inzicht, houvast.’ Dit citaat is tekenend voor haar redundante stijl.
Er zitten ook nogal wat herhalingen in de verschillende paragrafen.

In de epiloog noemt ze haar boek ‘een essay in de zuivere zin van het woord: een zoektocht, een verkenning’. Dat lijkt me juist. Een zoektocht naar hoe het kwaad zich manifesteert en hoe mensen erop reageren. Hoe het mogelijk is dat sommige mensen de veerkracht bezitten, nadat ze de verschrikkelijkste dingen hebben moeten ondergaan, om weer op te staan, terwijl anderen omvallen bij geringe tegenwind.

Ze eindigt met de opmerking dat elke wetenschap begint met verwondering, die aan het eind niet verdwenen is. ‘Het is winst als er gaandeweg meer zicht komt op samenhangen en onderliggende patronen, als er iets ontdekt kan worden wat de paden naar goed en kwaad uiteen doet lopen. Maar iets van het raadsel blijft.’

Iets? Het raadsel is niet eens behandeld.

Remco Ekkers

Christien Brinkgreve – Het raadsel van goed en kwaad, over wat mensen beweegt. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen. 200 blz. € 21,99.