Zijn we het wonen verleerd?

In het essay Thuis – De zoektocht naar de plek waar we willen leven vraagt filosoof en kunstcriticus Daniel Schreiber zich af wat het betekent om ergens thuis te zijn, je thuis te voelen. Hij toont het paradoxale hiervan: een thuis vormt een wezenlijk onderdeel van ons leven, maar manifesteert zich vaak pas als het lijkt te ontbreken. Schreibers’ uitgangspunt is dat een thuis gebonden is aan een plek, maar er niet toe valt te herleiden. Waar vroeger het begrip vooral verbonden was aan herkomst, lijkt het nu eerder het streven ‘naar een gemeenschap, een familie en een innerlijke harmonie met de wereld.’

Schreiber combineert in de zoektocht naar ‘een van de meest fundamentele antropologische constanten’ zijn eigen ervaringen met inzichten uit de filosofie, sociologie en psychologie. Zo begint het essay met de depressie van de auteur zelf, die niet alleen kampt met liefdesverdriet maar ook met een fundamenteel gemis naar een thuis.

Schreiber analyseert zijn eigen thuis en belicht aan de hand hiervan de verschillende facetten van dit begrip. Zo werpt hij een blik op het verleden en hoe dit ons bepaalt wanneer hij zelf een familie-archief in handen krijgt. Hij verbindt de omzwervingen van zijn overgrootmoeder aan de geschiedenis van het Duitse volk in het algemeen, dat in grote mate een land van immigranten is. Vervolgens duikt hij in zijn eigen verleden. Schreiber groeide op in de DDR, studeerde en leefde in New York en woonde vervolgens afwisselend in Londen en Berlijn. Hij benadrukt de voor- en nadelen van een leven dat zich op zoveel verschillende plekken heeft afgespeeld. Een gevoel van ontheemding kan het kritisch denken bevorderen, maar hij betrapt zichzelf er ook op dat zijn manier van leven deels een vlucht was. Een zeer geprivilegieerde vorm van vluchten bovendien, al zet hij die kanttekening niet.

Hij bespreekt ook de negatieve lading die het begrip ’thuis’ kan hebben. Dit is een van de sterkste stukken van het boek, vooral omdat hij de ambiguïteit van zijn thuis erg aangrijpend, maar niet sentimenteel beschrijft. Hij vertelt hoe hard het was om als een vrouwelijke jongen op te groeien in de DDR, binnen de grenzen van een politiek systeem dat iedere vorm van anders-zijn als bedreiging zag.

Het begrip thuis heeft vaak niet enkel een positieve lading, zo schrijft Schreiber:

het romantiseren van de wereld waar je vandaan komt berust op een misvatting, een misvatting om het thuis waar je vandaan komt op te vatten als een omgeving die vrij is van fundamentele complicaties. Voor velen van ons is het de meest problematische plek waar we tijdens ons leven mee te maken krijgen, de plek waar we de meeste conflicten uitvechten, waar de meeste wrijving plaatsvindt- in andere woorden, de plek waar we ons het minst onszelf voelen.

Zijn eigen jeugd vormt daar een treffende illustratie van.

De enige kanttekening die bij de tekst te maken valt, is dat Schreiber soms zijn persoonlijke problemen lijkt te projecteren op de bevolking als geheel. ‘Niet alleen ik, maar de hele wereld leek in een crisis te verkeren.’ schrijft hij in het begin van het boek. Wanneer hij om zich heen kijkt ziet hij een ongezien aantal oorlogen, terreuraanslagen en klimaatrampen, wat hem doet besluiten dat we in een tijd van ingrijpende veranderingen leven. Je kan je de vraag stellen of er ooit mensen geleefd hebben in tijden zonder ingrijpende veranderingen en of wat hij aanhaalt werkelijk ongezien is. Het is tekenend dat wanneer de rust in zijn eigen leven terugkeert, hij ook de toestand van de wereld hoopvoller bekijkt. Schreiber’s analyses op deze schaal missen de nuance die de rest van het boek kenmerkt.

Thuis is een zeer verhelderende bloemlezing van de meest relevante inzichten omtrent het thema thuis. Schreiber biedt een grote veelvoud aan perspectieven aan en verhoudt zich hiertoe kritisch in een aangename schrijfstijl en hij is erin geslaagd een goed evenwicht te vinden tussen theoretische beschouwingen en persoonlijke getuigenissen. Het is louterend te lezen welke weg Schreiber heeft afgelegd en het vormt een inspiratie om zelf ook stil te staan bij wat we thuis noemen. Thuis is een intrigerende verkenning van wat het betekent geworteld te zijn.

Mara Matthyssens

Daniel Schreiber – Thuis. De zoektocht naar de plek waar we willen leven. Vertaald uit het Duits door Mara van Duijn, Ambo | Anthos, Amsterdam. 176 blz. € 12,99.