Bibelebonts

Iedereen maakt zich dezer dagen zorgen over de opkomst van informatiebubbels. Door de werking van de algoritmen waardoor Facebook en soortgelijke platforms worden gestuurd, krijg je in toenemende mate berichten te zien die lijken op de onderwerpen waarvoor je eerder belangstelling hebt getoond. De invloed van kranten en lineaire televisie neemt af ten gunste van een gepersonaliseerd nieuwsdieet waaruit alles wat je individuele wereldbeeld kan doen wankelen is weg gefilterd. Het begrip publieke opinie is achterhaald: er zijn alleen nog groepjes van gelijkgezinden, druk bezig elkaar te feliciteren en de buitenwereld te verketteren.

In De erfenis van Adriaan toont Johan Lock een vergelijkbare ontwikkeling, maar dan lang voor het ontstaan van de sociale media. Het boek beschrijft de groei en uiteindelijke ineenstorting van een zelfgemaakt kerkgenootschap, opgericht onder leiding van de charismatische Adriaan uit de titel. Het onderscheidt zich van de gevestigde kerken doordat tijdens de bijeenkomsten alle plechtigheid wordt gemeden en alleen vrolijke muziek klinkt. Een belangrijke rol wordt gespeeld door visioenen, waarin daartoe begaafde gemeenteleden rechtstreeks van God aanwijzingen over het te voeren beleid ontvangen. Deze directe instructies van hogerhand maken verdere discussie onmogelijk: wie toch vraagtekens plaatst bij de richting waarin het kerkgenootschap zich ontwikkelt, wordt meteen uit de groep gezet en ook in het dagelijks leven door de gemeenteleden als lucht behandeld.

Van de wereld buiten de kerk vernemen de aanhangers niets. Verjaardagen, uitstapjes, oudejaarsavond met familie: alle activiteiten buiten het religieus verbond worden gemeden. Belangstelling voor het wereldnieuws is verdacht. Een vijftienjarige jongen wordt het ouderlijk huis uitgezet omdat hij niet wil ophouden met voetballen. Enige twijfels roept dit alles wel op:

‘Wij zijn ook Bibelebontse mensen geworden,’ zegt Lotte vanuit het niets. Ik draai mijn hoofd, zodat ik haar kan aankijken. ‘We bezoeken Bibelebontse samenkomsten in onze Bibelebontse kerk, gaan om met Bibelebontse vrienden, voeden onze zonen op tot Bibelebontse gelovigen, eten Bibelebonts brood en drinken Bibelebontse wijn. Wie we zelf zijn, weet ik niet meer.’

Maar alle twijfel wordt weggeredeneerd met een curieus argument: ‘Een dergelijke overgave is zo ongewoon en onverstandig dat ik begrijp dat dit de juiste weg moet zijn.’ En dissidenten worden met pek en veren besmeurd, dat houdt het nemen van afstand ook tegen. Pas na de dood van de tirannieke voorganger komen de onthullingen over seksuele en financiële schandalen naar buiten, net als bij afgezette dictators in de derde wereld. Daarna valt de groep snel uiteen, niet zonder bij de aanhangers een gevoel van gemis achter te laten.

Johan Lock beschrijft dit alles in een ademloze reportagestijl. De ontwikkelingen worden getoond aan de hand van exemplarische scènes, alle in de eerste persoon en de tegenwoordige tijd gesteld. Dat werkt in het algemeen goed, behalve als er tussen opeenvolgende fragmenten veel tijd verstreken is en dat duidelijk gemaakt moet worden met tussenzinnetjes als ‘Op het moment dat ik de middelbare school in Vlaardingen begin te bezoeken, komen mijn zondagsschooljaren ten einde.’ Vroeger lieten filmregisseurs bij zo’n overgang een kalender zien waar in hoog tempo bladen vanaf vielen. De stijl gaat echt wringen als Lock noodgedwongen sleutelgebeurtenissen beschrijft waar hij niet bij geweest is en destijds ook geen kennis van droeg. Misschien is het om dergelijke fragmenten enige plausibiliteit te geven dat het hele verhaal wordt gepresenteerd als een monoloog, jaren na dato uitgesproken tegen de zoon van de hoofdpersoon. Maar past een mondelinge uitleg over de familiegeschiedenis wel in deze stijl? Ik kan me niet voorstellen dat ik ooit tegen mijn zoon in de tegenwoordige tijd de mededeling dat ik elf jaar oud ben uitspreek.

‘Over een uur vertrekt de boot die ons terugbrengt naar Laveno’, staat op bladzijde 1. Daarna volgt een monoloog van 382 bladzijden. Die boot zullen ze wel gemist hebben.

Lex Bijlsma

Johan Lock – De erfenis van Adriaan. Ambo|Anthos, Amsterdam, 382 blz. € 20.