Lente in Moskou

Het lezen van de boeken van Penelope Fitzgerald is een genot vanwege de laconieke opmerkingen en het droge aankondigen van dramatische gebeurtenissen. Zo begint Het begin van de lente met de zakelijke mededeling dat de treinreis van Moskou naar Londen veertien pond, zes shilling en drie penny kostte en tweeënhalve dag duurde.

De vrouw, Nellie, van de hoofdpersoon, Frank Reid, vertrekt met die trein en drie kinderen, zonder dat hij dat weet. Het jongste kind heet Annoesjka (of Annie) ‘was twee en driekwart jaar en zou waarschijnlijk een nog grotere lastpak worden dan de anderen.’ In de loop van het verhaal zijn af en toe de kinderen aan het woord en ja, ze zijn behoorlijk eigenwijs. Al maakt het voor de loop der dingen weinig uit; het is wel geestig.

Frank krijgt een brief van een koerier. Hij vraagt waar de man nu is en krijgt het volgende antwoord: ‘Hij is weer verdergegaan. Hij behoort tot het Gilde van Koeriers, hij mag nergens pauzeren.’ Frank loopt de keuken in en daar zit de koerier thee te drinken met de kokkin en haar hulpje. Hij vraagt van wie hij de brief heeft gekregen en waarom deze met een koerier moest komen. Van Toma, de huismeester, hoort hij dat de koerier de brief op kantoor moest bezorgen, maar ‘u bent eerder dan gewoonlijk thuisgekomen en was hem voor.’ De lezer begrijpt dat de koerier de bewoners van het huis wil inlichten. De keuken stroomt vol en theatraal maakt Frank de brief open. Er staan maar een paar regels in: zijn vrouw is vertrokken, zonder verbittering. ‘Er stond ook iets over goed voor jezelf zorgen.’ Frank zegt dat zijn vrouw is weggegaan en dat hij niet weet wanneer ze terugkomt. De kinderen zijn meegenomen. ‘De vrouwen begonnen te huilen. Het lag voor de hand dat ze Nellie hadden geholpen met pakken en dat ze de winterkleren hadden gekregen die niet in de koffers pasten, maar dit waren echte tranen, dit was oprecht verdriet.’

Russische toestanden: hoe de koerier betaald moet worden, hoe de klusjesman, die ook al alles wist, ingelicht wordt. En dan de kwestie van de paspoorten. Frank had overwogen terug te gaan naar Engeland en daarom had hij de buitenlandse paspoorten van het gezin laten goedkeuren bij het plaatselijke en het centrale politiebureau.

De boekhouder is een bewonderaar van Tolstoj. In zijn testament, vertelt Fitzgerald, was zijn landgoed nagelaten aan de boeren, die meteen de bomen kapten om geld te verdienen. De schrijfster heeft zich zeer goed laten informeren over de toestanden in Moskou, de gebruiken, de huizen, de straten, de sneeuw, de rivier, het verkeer. Voor de moderne lezer zijn de opgetekende Russische gewoonten en moraal zeer leerzaam om het huidige Rusland beter te begrijpen.

De volgende dag wordt Frank opgebeld door de stationschef van Alexanderdervokzal: de kinderen zijn terug. Hij gaat ze met een slee ophalen. ‘Het paard liep voorzichtig door de sneeuw en het strooizand op de Novinskaja en sloeg toen op eigen houtje de Presnja in. Het was gewend aan deze route, want de heuvel was steil en er kon dus een hoger tarief in rekening worden gebracht.’ De menner had geen vergunning om aan de voorkant van het station te wachten. Er zijn ook voorschriften over de ouderdom van sleepaarden.

De vrouw die bij Frank thuis op de kinderen past, wil weg en zij vraagt haar binnenlandse paspoort dat je nodig hebt als je meer dan vijfentwintig werst (25 x 1066 meter) wil reizen. De werkgever moet het paspoort bewaren. Als je in Rusland een bedrijf wilt beginnen heb je een verklaring nodig dat je onderneming het belang diende van het keizerrijk. ‘Daarnaast echter moest je beschikken over een goede spijsvertering, een goed hoofd voor drank (…) en een instinct voor de juiste hoeveelheid steekpenningen.’ Deze steekpenningen moesten giften worden genoemd. Datum en tijd scheelden behoorlijk met het thuisfront van de vader van Frank, in Norbury (Engeland).

Frank drukt geen kranten en geen poëzie. Hierop is één uitzondering: de gedichten van de boekhouder Selwyn, getiteld Berkengedachten. Het boek was bij de censor ‘en aangezien alle poëzie verdacht was, werd het werk daar misschien zorgvuldiger gelezen dan later ooit nog het geval zou zijn.’

Overal worden subversieve pamfletten gedrukt op zolderkamertjes en in kelders, op achterplaatsen, urinoirs, kippenhokken. Er zijn 140 dagen vorst in Moskou: hoe moet dat? Drukkersinkt bevriest snel.

Aan het eind van de winter is er het ‘ramenfeest’: dan gaan de ramen open en wordt het huis gelucht. De lente begint en verandert van alles; zo ook met Nellie.

De premier van Rusland weigerde zich te laten hypnotiseren door Raspoetin. Zijn vijanden hadden geprobeerd hem van de politiek af te houden door hem in zijn eigen huis op te blazen en zijn jonge dichter invalide te maken. Hij wilde het land hervormen, zodat er geen revolutie zou komen, maar hij viel in ongenade bij de keizerlijke familie, werd niet toegelaten tot de koninklijke loge, moest genoegen nemen met een stallesplaats bij een galaconcert en vervolgens dood geschoten door iemand die door de politie als veiligheidsagent was ingehuurd.

Nu ja, er is veel ellende en armoe en bureaucratie maar de mensen houden van moedertje Rusland en Fitzgerald tekent het nuchter op.

Remco Ekkers

Penelope Fitzgerald – Het begin van de lente. Vertaald door Johannes Jonkers. Karmijn, Elburg. 216 blz. € 18,95.