27/08/2018

Tom Lanoye wordt geëerd met een allegaartje

Het was op 12 maart 1986 dat de Nederlandse tv-kijkers voor het eerst de Vlaamse schrijver Tom Lanoye zagen. De twintiger vertelde in Sonja op woensdag over zijn verhalenbundel Een slagerszoon met een brilletje en veroverde de harten van de kijkers. In Vlaanderen was Lanoye vooral bekend als dichter die zijn poëzie ook nog eens uitstekend kon performen. Maar een schrijver telt pas mee als zijn boek door een Amsterdamse uitgeverij in de markt wordt gezet. Desalniettemin zegt de Nederlandse staatssecretaris van cultuur Medy van der Laan in 2004 nog: ‘Tom Lanoye? Nooit van gehoord.’ In 2012, toen Lanoye het Boekenweekgeschenk mocht schrijven, was hij volgens de CPNB nog zo onbekend dat de uitspraak van zijn achternaam in fonetisch schrift voorop het boek stond: [lanwa:]. Dat die naam ook in Vlaanderen voor problemen heeft gezorgd blijkt wel uit een stuk in De Morgen uit 1981 waarin de schrijver Delanoy, Delannoy, Lanoy, en Lannoy genoemd wordt.

In Lanoye 60, groepsportret met een brilletje, het boek dat ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de auteur op 27 augustus gepresenteerd wordt, kun je de bovenstaande feiten halen uit de krantenknipsels, toegangsbewijzen, citaten, affiches, kattebelletjes en foto’s die in dit jubileumboek verzameld zijn. Het is een beetje een allegaartje aan nog niet eerder gepubliceerde teksten en foto’s. Of zoals Anni van Landeghem in haar voorwoord schrijft: ‘Het is geen biografie. Het is geen chronologische terugblik. Het is geen helder gestructureerde studie. Het is niet iets wat afrondt, overschouwt of reflecteert. Het is wel een greep uit de grote grabbelton genaamd ‘Archief Lanoye’.’

Het is wel jammer dat voor die grabbelton gekozen is, want zit de fan van de romanschrijver Lanoye echt te wachten op de feestredes die Lanoye uitsprak voor zijn uitgever Mai Spijkers, voor de Amsterdamse boekhandel Athenaeum of voor collega-schrijver Walter van den Broeck? Waarom niet een iets serieuzere vorm, want Lanoye heeft zijn hele schrijvende leven zitten morrelen aan de grenzen van de genres waarin hij schreef. Bijvoorbeeld die van het autobiografische boek. Al in het titelverhaal in Een slagerszoon met een brilletje schrijft hij over zijn ouders; de scènes zijn niet plat realistisch, maar worden direct grotesk. Moeder Lanoye krijgt in 1958, zwanger van de kleine Tom, al een soort theatraal visioen over haar zoon en zijn toekomstige professie. Ze ziet hem zitten bij de ‘Griffie van de Arbeidsrechtbank’. Hij wil dichter worden en performer, maar dat is nog niet alles, ook nog ‘acteur, scenarioschrijver van stripverhalen, filmster, nachtclubzanger, wereldberoemd romancier, straatdansen of mijn diensten te huur stellen, kan me niet schelen, als ik maar kan doen wat ik wil en als het maar genoeg geld opbrengt.’ Het schrikt zijn moeder niet af: als dit is wat hij wil, ‘dan zal hij dat doen ook.’ In een stuk uit de Volkskrant van 1999 blijkt dat de ambities wat zijn versmald: ‘Ik ben een acteur in het lijf van een auteur, dat weet ik nu wel zeker. Vandaar altijd die aanstellerij van me, die literaire optredens, al die foto’s, het bekkentrekken.’

Het is niet zo gek dat moeder Lanoye geen bezwaar heeft tegen de beroepskeuze van haar zoon, want zij is niet alleen de vrouw van de slager, zij is vooral een verwoed toneelspeelster. Al vrij jong helpt Tom haar met het instuderen van haar rollen, wordt hij meegenomen naar het theater en ontkiemt de liefde voor toneel. In de autobiografische roman Sprakeloos uit 2009 trekt hij een monument op voor zijn vader en zijn moeder. Het dramatische hoogtepunt is de beroerte die zijn moeder treft en haar berooft van haar woorden. De diva wordt ineens teruggeworpen op zichzelf. Tom Lanoye zet tegenover die stomheid een stortvloed van woorden, waarin hij zijn jeugd beschrijft en de directe omgeving waar hij is opgegroeid in Sint-Niklaas. Sprakeloos is bovenal een liefdevol boek over zijn ouders, maar het gaat ook over taal: ‘Bespaar ons die strijdkreet van de schoolfrik, dat afgezaagde “Geen woord te veel”. Een adagium dat je blijkbaar ook nog eens hoort uit te spreken alsof je juist een nachtemmer azijn hebt leeggedronken.’ Sprakeloos is het opus magnum van Lanoye.

In Lanoye 60 staat tussen de feest- en grafredes ook een lang interview dat Lanoye zijn ouders in 1989 afnam voor het Vlaamse blad Humo. Een teder portret van zijn ouders waarin al de fundamenten voor Sprakeloos zichtbaar zijn. Vooral de passages waarin zijn vader en moeder spreken over hun zoon Guy die op 31-jarige leeftijd verongelukte zijn ontroerend. Ze vertellen heel open over hun verdriet en de troost die ze ervaren als ze via seances bij een spiritistische vereniging toch nog in contact zijn met hun zoon. ‘Soms is hij zelfs kwaad dat we weer hebben zitten treuren en rouwen. Dat wil hij niet.’ Lanoye ironiseert het niet, laat ook hun geloof in dit leven na de dood in tact.

Het jubileumboek voor Tom Lanoye laat wel de enorme breedte van zijn oeuvre zien. Niet alleen schreef hij gedichten, romans en toneel, hij bewerkte ook klassieke stukken van Shakespeare in modern Nederlands. Hij laat in zijn versie Hamlet spelen door een vrouw. Hij vertaalde, wederom niet slaafs, de gedichten van de war poets, de Engelse dichters die in de Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen vochten. Hij mengde zich in politieke kwesties zoals het opkomend nationalisme in Vlaanderen. Maar ook als de politiek zijn leven raakte stond hij vooraan. Lanoye vormde samen met zijn man René Los het eerste mannelijke stel dat een samenlevingscontract ondertekende in Antwerpen, als voorstadium van het homohuwelijk. Een ‘clownerie’ noemt de oud-voorman van de socialisten Louis Tobback het mediaspektakel en toch moet je maar de moed en durf hebben om vooraan te staan bij die veranderingen in de samenleving. Als Toneelgroep Amsterdam in Rusland een van zijn stukken opvoert laat hij daar een verklaring voorlezen waarin hij stelling neemt tegen de homo-onderdrukking onder Poetin.

Al die aspecten van zijn leven en werk komen aan de orde in de vergaarbak Lanoye 60, maar het is aan de lezer om daarin zijn weg te vinden. Het onderwerp verdient meer dan vijf sterren, dit boek helaas niet.

Must reads

1 Sprakeloos
‘Een van pijn en verdriet maar ook van liefde en trots doortrokken portret van zijn moeder,’ schreef de jury van de Henriette Roland Holst-prijs. Een boek ook waarin je de mens en de schrijver Lanoye leert kennen.

2 Kartonnen dozen
‘Dit is het verhaal van een banale liefde en haar verterende kracht,’ is de openingszin van deze coming of age-roman waarin de hoofdpersoon als puber ontdekt dat hij verliefd is op een jongen.

3 Ten oorlog
Werd een paar jaar geleden als het ‘best speelbare Nederlandstalige toneelstuk’ verkozen. Een zeer vrije bewerking van acht stukken van Shakespeare. Daarna vertaalde hij nog een paar keer Shakespeare. Pas op voor ‘Risjaar Modderfokker den Derde’.

4 Een slagerszoon met een brilletje
Meest rare verhaal in deze debuutbundel is ‘Het boek’, over Achille van den Branden die alle boeken ter wereld leest, met een herhaling van het verhaal binnen het verhaal.

5 Niemandsland
‘Gedichten uit de Groote Oorlog’ vertaald door Tom Lanoye. ‘In Vlaamse velden klappen rozen open / Tussen witte kruisjes, rij op rij’.

6 De Monster-trilogie
Met Het goddelijk monster, Zwarte tranen en Boze tongen staat Lanoye in de traditie van Walschap, Boon en Claus. Een portret van een familie in Vlaanderen met gesjoemel en amoureus spektakelspel.

7 Gelukkige slaven
‘Ik weet wel zeker dat ik er nooit een vervolg op schrijf,’ zei Lanoye na verschijning van de roman Alles moet weg in 1996. In 2013 verscheen het dan toch. Er zijn zelfs twee hoofdpersonen die Tony Hanssen heten in Gelukkige slaven.