Muriel Spark at 100. Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Muriel Spark werd geboren. Bij haar overlijden in 2006 werd ze herdacht als een van de belangrijkste Engelse schrijfsters uit de twintigste eeuw. Tijdens haar leven is zij dan ook overladen met prijzen, alleen de Nobelprijs en de Booker Prize ontsnapten haar. Haar eeuwfeest wordt opgeluisterd met symposia en bundels met lange opstellen over haar literaire betekenis. Ook zijn al haar romans herdrukt. Het beste eerbetoon blijft toch het herlezen van een aantal van haar boeken.

Op zoek naar een moordenaar

Spark publiceerde 22 romans, waarvan The Driver’s Seat – uit 1970 – haar tiende is. Nadat haar literaire carrière op gang gekomen was, werd het Spark te benauwd in Engeland. Ze verhuisde eerst naar de Verenigde Staten en vervolgens naar Italië. Hier nestelde zij zich in het rijkere segment van Italiaanse kunstenaars en emigrés zoals zij zelf. Ze nam een secretaresse en een dienstmeisje, zodat ze geen enkel huishoudelijk werk meer hoefde te doen. In haar romans is deze verandering te merken aan de locaties die zij voortaan kiest: Rome, Venetië, New York of Genève. Heel huiselijk wordt haar werk ook nooit meer. Juist in deze jaren stond Spark sterk onder invloed van de nouveau roman, Robbe-Grillet was haar held. In Engeland had ze trouwens eerder al contacten onderhouden met Christine Rose-Brooke, ook een zeer experimentele schrijfster. The Driver’s Seat is het beste voorbeeld van haar nieuwe benadering.

De roman speelt zich af op twee achtereenvolgende dagen en begint met een scène in een kledingzaak. Lise, een jonge vrouw, past een jurk. Als ze hoort dat de stof vlekafstotend is, wordt ze razend. De reden hiervoor wordt pas in het laatste hoofdstuk van het boek duidelijk. Ze koopt in een andere winkel een jurk en een jas, beide in opvallende, schreeuwende kleuren, die steeds veel commentaar zullen oproepen. Lise keert terug naar kantoor in een geagiteerde stemming: de volgende dag begint haar vakantie. Als lezer weet je dan wel dat ze geestelijk niet helemaal in orde is.

Al aan het begin van het derde hoofdstuk, als Lise in het vliegtuig zit – op weg naar Zuid-Europa – komt de lezer te weten dat Lisa binnen een dag vermoord zal worden. Voor de lezer is haar geestestoestand raadselachtig. Spark beschrijft handelingen en voorvallen (in de tegenwoordige tijd), zonder iets te duiden. Ze geeft Lise ook geen enkele achtergrondgeschiedenis mee. Wel wijst ze geregeld vooruit, bijvoorbeeld dat de baliemedewerker bij wie Lise incheckt, later ondervraagd zal worden door de politie. Hierdoor krijgt het boek spanning. Heel langzaam wordt duidelijk dat Lise op zoek is naar iemand die haar wil vermoorden. In het vliegtuig heeft ze daarvoor meteen al iemand op het oog, maar hij weet haar in eerste instantie te ontlopen. Andere mannen die zij tegenkomt zijn vooral seksueel in haar geïnteresseerd, maar daar heeft ze geen belangstelling voor.

Bijzonder knap is de manier waarop Spark de roman opbouwt. We volgen Lise in een serie schijnbaar onsamenhangende gebeurtenissen, die uiteindelijk feilloos in elkaar blijken te passen. Hoewel sommige scènes wel iets slapstick-achtigs hebben, is de toon voortdurend serieus. Er valt hier niets te lachen, dat is wel duidelijk. Van de Spark-humor is niets te merken. Zo is er een macrobiotische goeroe, die Spark alleen gebruikt om te laten zien dat Lise volkomen in haar eigen wereld leeft.

The Driver’s Seat is een raadselachtig boek. Ontregelend is dat totaal onduidelijk blijft wat er met Lise aan de hand zit. Spark heeft dit natuurlijk opzettelijk gedaan, de lezer moet zelf maar conclusies trekken en realisme interesseert haar niet. Opzienbarend is de gerichte manier waarop Lise toewerkt naar haar dood, ze geeft haar moordenaar zelfs uiterst precieze instructies. In die zin trekt ze aan alle touwtjes, vandaar de titel van de roman. Zo zorgen de felgekleurde jurk en jas er voor dat iedereen zich haar later nog herinnert. Omdat de stof niet vlekafstotend is, zijn bloedspatten duidelijk zichtbaar. Haar paspoort laat ze in een taxi achter, zodat het de politie nog veel moeite kost haar identiteit te achterhalen. De filmversie van de roman (met Elizabeth Taylor in de hoofdrol) heet dan ook Identikit – een compositiefoto die de politie van een onbekend slachtoffer laat maken als ze het publiek om informatie vragen.

The Driver’s Seat is technisch virtuoos, de lezer volgt steeds gespannen de verdere ontwikkelingen. Ook het onderwerp is origineel en wordt vlekkeloos uitgewerkt. De roman boeit door het gegeven dat Lise dan wel ‘gestoord’ is, maar toch ook volledig in control is. Feilloos vindt ze een man die ze kan manipuleren haar te vermoorden. Tegelijkertijd is de virtuositeit van Spark dit keer iets té perfect, The Driver’s Seat is een spektakelstuk dat imponeert, maar dat je niet raakt. Een conclusie waar Spark zelf zeer tevreden mee zou zijn.

Doeke Sijens

The Driver’s Seat van Muriel Spark is in verschillende Engelse edities te koop. Het boek werd in het Nederlands vertaald door Johan en Frans van der Woude en verscheen in 1972 onder de titel De plaats achter het stuur. Deze vertaling is uitsluitend nog antiquarisch te verkrijgen, net als alle andere boeken van Spark die ooit in het Nederlands zijn verschenen.

Eerder verscheen in deze serie een bespreking van Memento Mori, The Bachelors en The Prime of Miss Jean Brodie.