Een meisje met een gebruiksaanwijzing

Nauwelijks een week na verschijning was Tegenwoordig heet iedereen Sorry al aan een herdruk toe en werden de vertaalrechten aan Frankrijk en Duitsland verkocht. Om maar te zeggen; de nieuwe roman van Bart Moeyaert weet opnieuw een ruim en divers lezerspubliek te bereiken.

Het fascinerende omslagbeeld is van Jang Myeong Uk, een Koreaanse kunstenaar die Moeyaert enkele jaren geleden via Instagram leerde kennen. Protagoniste Bianca kijkt de lezer rechtstreeks in de ogen, met op het eerste zicht een zelfbewuste, ietwat cassante blik. En toch, wie de prent grondig aanschouwt, merkt ook haar kwetsbaarheid op, en een schier bodemloos verdriet. Dat wordt feilloos vanuit de verhaallijn gemotiveerd; Bianca is niet langer ieder weekend welkom bij haar vader en z’n nieuwe vriendin Cruz, omdat zij haar ‘onhandelbaar’ vinden. Bianca’s moeder opteert voor het predicaat ‘een meisje met een gebruiksaanwijzing’. Bianca is minder streng voor zichzelf, al zou ze haar gedachten best vaker ‘stil’ kunnen zetten. Niet enkel door haar vader voelt ze zich afgewezen; broer Alan heeft al driemaal een hartoperatie gehad en krijgt meer aandacht en liefde van hun moeder. Of zo interpreteert Bianca dat, want als focalisator krijgen we enkel haar vanzelfsprekend gekleurde visie op de feiten.

Zo presenteert Moeyaert ons zeven jaar na het verschijnen van De melkweg (2011) opnieuw een klein, intimistisch verhaal, zoals we overigens van hem gewend zijn. Wars van grote gebaren geeft hij een gedetailleerde inkijk in (verstoorde) familierelaties, een terugkerende thematiek in zijn oeuvre, die echter blijft verrassen en boeien. De vaak moeilijk band tussen ouders en hun kinderen krijgt daarbij een centrale plaats, want die relatie is immers géén vanzelfsprekend gegeven. Het kind geldt evenmin als ‘onschuldig wezen’. Dat Alan een arsenaal aan trucjes inzet om zijn zinnetje te krijgen, heeft Bianca als begenadigd observator al snel in de smiezen:

Dat doet hij graag: iets willen wat mama niet in huis heeft. Hij weet dat ze zich dan schuldig voelt en ‘Het spijt me, schat’ tegen hem zegt en extra lief tegen hem doet.

Bianca fungeert sowieso als nauwgezet observator van stemmingen, gedachten en gevoelens, waarvoor ze meermaals de geijkte omschrijvingen vindt: “Mama ziet een gat in de lucht en plakt er een tekstballonnetje in.”

Maar ook Bianca heeft haar gebreken, en dat beseft ze zelf maar al te goed. Geregeld verdwijnt ze naar een geheime schuilplaats, om alleen te zijn met haar gedachten. En ze knipt zichzelf uit de familiefoto’s, dat ook. Een wat onbezonnen daad waarover ze later trouwens spijt krijgt en oprecht sorry zegt. Welgemeend, want iedereen heet tegenwoordig immers al sorry. Zoveel zelfinzicht, zoveel groeiend besef, en dat binnen een beperkt tijdstip, dat is een sterke evolutie. Katalysator daartoe vormt het bezoek van Alans vriendje Jazz – ‘Zijn naam duurt drie seconden’ – en zijn moeder Billie King. Laat dat nu net een bekende actrice uit Bianca’s favoriete soap ‘Hier bij ons’ zijn. Aanvankelijk stelt Bianca zich wat terughoudend op, maar wanneer Billie haar een ‘merkwaardig’ meisje noemt en haar oprecht aandacht schenkt, ontstaat een voorzichtige toenadering. Communicatie, en vooral het moeizame verloop ervan, is nog zo’n terugkerend issue in Moeyaerts oeuvre, dat opnieuw sterk uitgewerkt wordt. Na Billies introductie krijgt de roman een wat voortkabbelend ritme, al gebruikt Moeyaert die passages wel om subtiele aanwijzingen te geven over het vervolg: ‘Niks zal nog hetzelfde zijn.’, zo lezen we. En ook Bianca benadrukt meermaals dat ze verlangt naar de vrijheid om te zeggen en doen wat ze zelf wil. Onverwacht komt nog een gevierd soapactrice op bezoek, namelijk Malika, de partner van Billie. An sich voegt dit nieuwe personage weinig aan de verhaallijn toe, al siert het de auteur wel dat hij de relatie als vanzelfsprekend gegeven opneemt, net zoals in eerder werk overigens. Dat is ooit wel anders geweest in de (jeugd)literatuur.

Billies leven wordt in de soapserie door een keur aan onverwachte wendingen bepaald, en dat in tegenstelling tot Bianca’s eigen bestaan. Tussen de regels door formuleert Bianca echter wel een voorzichtige overeenkomst. Zo werd Billies halfzus al na zes weken uit de serie weggeschreven, wegens gebrek aan populariteit: ‘Opgeruimd. Weggewerkt. Afgedankt. Alles klinkt erg, maar weggebonjourd klinkt het verschrikkelijkst.’ De parallellen met haar eigen situatie zijn opmerkelijk, aangezien Bianca eveneens uit het leven van haar vader en ‘zijn Cruz’ werd weggegumd. Bianca moet zelf echter ook kleur bekennen. Wanneer de onwetende buren haar ‘schuilplaats’ letterlijk afbreken, forceren ze zo ongewild een opening naar de toekomst toe. Dat verbindt ze met een frase uit een interview met Billie, een boodschap die haar vader overigens erg letterlijk genomen heeft:

‘Ja,’ zei papa. ‘Als je iets doet, doe je het voluit en helemaal, of helemaal niet. Half bestaat niet.’

Dat een schijnbaar onachtzaam zinnetje verstrekkende gevolgen had voor de familiale constellatie, wordt pas aan het einde van de roman prijsgegeven. Het resulteert in een open einde, al is Moeyaert ditmaal voorzichtig hoopvol naar de toekomst toe.

Tegenwoordig heet iedereen Sorry bestaat uit korte hoofdstukjes, soms niet meer dan een observatie, een gedachte of zelfs een momentopname. Moeyaert vertaalt ze steevast in afgemeten zinnetjes, waarin letterlijk geen woord te veel staat. Ook de vele dialogen worden spaarzaam uitgewerkt; met weinig woorden, in een geheel suggestieve stijl, zegt Moeyaert veel. Dat is al langer het handelsmerk van de auteur, maar ditmaal gaat hij nog verder; gedachten en beschouwingen plaatst hij meermaals tussen schuine streepjes in een poging om de taal van alle ballast te ontdoen en zo nog dichter bij Bianca’s in alle richtingen uitwaaierende gedachten te komen: ‘Een vraag aan mij bouwt ze graag zo op. Ik ben het begin / de schuld / het probleem.’
Na enkele hectische jaren, waarin Moeyaert artistiek intendant op de Frankfurter Buchmesse 2016 was, heeft hij opnieuw de rust gevonden om een bijzonder intieme en intense roman te schrijven. Tegenwoordig heet iedereen Sorry heeft ruimschoots de tijd gehad om te rijpen, en dat merk je op haast elke pagina. Ik raad jullie van harte aan om Bianca te leren kennen; het wordt een onvergetelijke ontmoeting.

Jürgen Peeters

Bart Moeyaert – Tegenwoordig heet iedereen Sorry. Querido, Amsterdam/Antwerpen. 128 blz. € 17.99.