Accepteer de onwetenden

Neither love nor terror makes one blind: indifference makes one blind
James Baldwin – If Beale Street Could Talk

De twee essays die samen het boek Niet door water maar door vuur van James Baldwin vormen zijn nu eindelijk verschenen in een nieuwe Nederlandse vertaling. Dit buitengewoon belangrijke boek is een meesterwerk uit de Amerikaanse literatuur vanwege de weergaloze stijl en de krachtige boodschap.

James Baldwin (1924-1987) was zowel een belangrijk essayist als een begenadigd romancier wiens debuutroman Go Tell It on the Mountain terecht op vele lijstjes staat van beste Engelstalige boeken van de 20ste eeuw. Uitgeverij De Geus gaf dan ook zowel de mooie roman If Beale Street Could Talk en Niet door vuur maar door water opnieuw uit.

Niet door water maar door vuur bestaat uit twee essays. Het eerste is de beroemde
brief die Baldwin schreef aan zijn dan vijftienjarige neefje en naamgenoot. Baldwin schrijft zijn neefje over wat het betekent om een Afro-Amerikaanse jongeman te zijn in het Amerika van de jaren zestig van de vorige eeuw. Op het moment dat hij zijn brief schrijft, is het honderd jaar geleden dat in de Verenigde Staten, na een bloedige burgeroorlog, de slavernij is afschaft. Gelijkheid is daarmee echter nog lang niet bereikt. De witte Amerikanen onderdrukken de Afro-Amerikanen systematisch en ze proberen hen hardhandig duidelijk te maken dat zwarte Amerikanen weinig voorstellen. Volgens Baldwin is de oorzaak van deze misdaad de onwetendheid. In de belangrijkste en krachtigste passage van zijn brief houdt Baldwin zijn neefje voor dat hij zich niet zo moet gaan gedragen opdat de witte mensen hem dan wel accepteren:

Het ergste is namelijk, beste jongen, dat jíj hén moet accepteren. En dat meen ik bloedserieus. Jij moet hen accepteren en wel met liefde. Want dat is de enige hoop voor deze onwetenden. In feite zitten ze nog steeds gevangen in een geschiedenis die ze niet begrijpen. En pas als ze die begrijpen, kunnen ze eruit bevrijd worden.

In het lange essay ‘Aan de voet van het kruis’ vertelt Baldwin over zijn geloofscrisis en hoe hij prediker was in zijn puberjaren. Baldwin levert in dit essay kritiek op het geloof, zowel op het Christendom van de witte Amerikanen, de geloofbelijdenis van de Afro-Amerikanen als op de Nation of Islam van Elijah Muhammed. In Chicago ontmoet Baldwin Muhammed en vertelt over het diner dat hij met hem en zijn volgelingen had.

Baldwin fileert in deze essays de hypocrisie van de witte Amerikanen, omdat ze geloven in een mythe; ze kennen de geschiedenis niet en dit is de oorzaak van hun racisme en schijnheiligheid. Het ‘negerprobleem’ heeft volgens Baldwin geen betrekking op de Afro-Amerikanen, maar op de witte Amerikanen zelf. ‘De witten in dit land hebben hun handen meer dan vol aan het leren zichzelf en elkaar te accepteren en van elkaar en zichzelf te houden, en wanneer hun dat is gelukt […] zal het ‘negerprobleem’ niet langer bestaan, omdat de behoefte daaraan zal zijn verdwenen.’ Amerika is zogenaamd het land van de vrijheid, maar de witte Amerikanen kunnen de zware lasten, de verantwoordelijkheid van de vrijheid niet aan; ze ontlopen de vrijheid door een probleem te creëren.

Racisme is onlosmakelijk verbonden met identiteit. De Afro-Amerikaan is door de witte Amerikaan gemaakt tot tweederangsburger omdat de witte Amerikanen bang zijn, bang dat hun eigen geconstrueerde identiteit geen vaste grond meer is, maar drijfzand als ze hun vooroordelen over de Afro-Amerikanen laten varen. Dat is wat Baldwin in Niet door vuur maar door water en in zijn gehele oeuvre constant betoogt: de witte Amerikaan handelt zo, niet omdat hij bang is voor Afro-Amerikaan, maar omdat hij bang is voor zichzelf, om te ontdekken wie hij werkelijk is. Daarom houdt Baldwin zijn neefje voor: ‘En als het woord ‘integratie’ al iets betekent, dan is het dít: dat wij onze broeders liefdevol zullen dwingen zichzelf te zien voor wat ze zijn, hun vlucht uit de werkelijkheid te staken en die werkelijkheid te gaan veranderen.’

In Niet door water maar door vuur vertelt Baldwin over zijn confrontaties met de politie. Als Baldwin op zijn dertiende een keer op weg is naar de bibliotheek hoort hij een politieagent zeggen: ‘Waarom blijven jullie niggers niet in Harlem, waar jullie thuishoren?’ Op zijn tiende wordt Baldwin gefouilleerd door twee agenten die hem behandelen als oud vuil. Het racisme van de politie, dat momenteel veel in nieuws is en de aanleiding was voor de beweging Black Lives Matter, is ook het onderwerp van Baldwins roman If Beale Street Could Talk. In deze roman, heerlijk verteld door de negentienjarige Tish, wordt Fonny valselijk beschuldigd van verkrachting en opgepakt door een racistische agent met wie Fonny al eerder een aanvaring had. Zo vaak ze kan bezoekt de zwangere Tish Fonny in de gevangenis. Volgens Tish is de oorzaak van Fonny’s gevangenschap zijn passie:

That same passion which saved Fonny got him into trouble, and put him in jail. For, you see, he had found his centre, inside him: and it showed. He wasn’t anybody’s nigger. And that’s a crime, in this fucking free country. You’re supposed to be somebody’s nigger. And if you’re nobody’s nigger, you’re a bad nigger: and that’s what the cops decided when Fonny moved downtown.

Het idee dat literatuur stijl is, wordt vaak beschouwd als een wat decadente visie op literatuur. Deze opvatting is echter ook van toepassing op de betrokkenheid van Baldwin in zijn essays. Zijn stijl is briljant: die is hard en zacht tegelijk, zowel ontnuchterend als betoverend. Baldwin is de koning van de komma, en door zijn ongewone gebruik van dit leesteken ontstaat er een uniek ritme. De stijl is in dit geval het noodzakelijke middel om hardhandig binnen te dringen in het bewustzijn. Het is tevens een uitdrukking van het gevoel: van onmacht en onbegrip, van liefde en pijn en van verwonding en de hoop op genezing. De stijl is (gedeeltelijk) de boodschap. Dat is wat James Baldwin zo bijzonder maakt en Niet door vuur maar door water tot een literair meesterwerk dat helaas pijnlijk actueel is.

Koen Schouwenburg

James Baldwin – Niet door water maar door vuur. Vertaald door Harm Damsma. De Geus, 166 blz. € 16,99.

James Baldwin – If Beale Street Could Talk. Londen: Michael Joseph, 1974. De Nederlandse vertaling van Harm Damsma is verschenen bij De Geus.

Deze recensie stond in een kortere vorm in het Friesch Dagblad van 27 oktober 2018