Helaas pindakaas

De Zwitserse schrijver Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) schreef vele toneelstukken, hoorspelen, verhalen en romans en was daarnaast ook beeldend kunstenaar. Belangrijk thema in zijn werk is de confrontatie van het armzalige individu met de almachtige en onpersoonlijke machthebbers. ‘De val’, ‘Pech’ en ‘Smithy’ zijn drie korte verhalen uit 1986, waarin de hoofdfiguur als gevolg van autocratische, bureaucratische dan wel onbekende krachten zijn ondergang gaat beleven.

In ‘De val’ gaat het om figuur N, die als nieuwbakken minister van Post tijdens zijn eerste vergadering als lid van het Politburo getuige is van de machtsstrijd tussen de figuren B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, en P. Zij allen moeten weer verantwoording dienen afleggen aan dictator A. Omdat O die ochtend niet is komen opdagen, is de vraag wie hem heeft laten arresteren – als hij tenminste is gearresteerd. Wat volgt is een tactisch en (non-)verbaal schaakspel, waarbij de morele orde vanzelfsprekend opgesloten zit in de dichtgeritste aktetassen. Wie de vergaderzaal zal moeten verlaten zal in ieder geval niet meer terugkeren. N heeft nog niks in te brengen, maar realiseert zich dat hij door de val van de ene pief een plaats zal stijgen in de pikorde, hetgeen meestal een langzame en gewelddadige dood betekent. Het recept van A is namelijk dat hij zijn macht alleen kan handhaven als de leden van het Politburo elkaar onderling bestrijden. Elke zet zal leiden tot argwaan, frictie of het streven naar nuttige coalities.

‘De val’ doet om zijn verknipte ego’s denken aan de film The Death of Stalin. In beide gevallen is de wrange humor niet meteen een antwoord op de verdorven machtsprincipes, maar meer een schrijnende bevestiging van de orde.

In ‘Pech’ maken we kennis met de getrouwde textielhandelaar Alfredo Traps, die als gevolg van autopech de nacht moet doorbrengen in een dorpse herberg. Hopend op een avontuurtje belandt hij in het gezelschap van vier oude gerechtsdienaren, die er genoegen in scheppen met gasten rechtszaken uit te spelen, onder het genot van een hapje en een drankje. Traps is eigenlijk van alles een beetje: een beetje rijk, een beetje agressief, een beetje onnozel, een beetje naast de pot piesend, een beetje gek op zijn kinderen en een beetje een liefhebber van grove moppen. Hij heeft het ook een beetje aangelegd met de vrouw van zijn vorige baas. Wanneer de rechtszaak eenmaal loopt, heeft hij maar niet in de gaten dat het verhoor hem kansloos laat. De bezopen Trap is namelijk ook een beetje overmoedig en gaat de beschuldigingen van de rechtbank tegen hem echt geloven – gaat ze zelfs bevestigen. Het is dan ook een onderhoudend en grappig verhoor, waarin de vier pensionado’s een duivels spel met hem spelen.

‘Smithy’ is het verhaal van een lijkenruimer die werkt voor de New Yorkse maffia. Als hij met een collega aan het werk is, wordt hij verleid door een aantrekkelijke jongedame. In de daaropvolgende klus, een lijk in een chique hotel, moet hij alles op alles zetten om het juist percentage te krijgen. Dat is niet gemakkelijk, want de opdrachtgever is een voornaam iemand: een man uit Europa, een ‘wandluis achter het bureau’ die in deftig schoolboekenengels hem volkomen negeert. Dat hij de echtgenoot is van de aantrekkelijke jongedame en het op hem heeft voorzien, maakt de cynische Smithy niet eens meer bang.

Hoe verontrustend deze verhalen misschien ook zijn, Dürrenmatt blijft er droogkomisch en nuchter onder. Als theaterschrijver is hij dan ook gespecialiseerd in de absurde dialoog en het kweken van spanning. Een bescheiden boek (150 pagina’s) met ijzersterk leesvoer.

Jaap Krol

Friedrich Dürrenmatt – De val, Pech, Smithy, uit het Duits vertaald door Ria van Hengel, Athenaeum Amsterdam. 150 blz. € 17,50.