Waar is Leo?

Was Nabokov een groot dichter? Doet dat ertoe? Waarom eigenlijk? Is het wel zo logisch dat een auteur van briljant proza ook dito poëzie schrijft? Maakt het iets uit dat poëzie in de eeuwigheid gemeten veel ouder is dan proza? Was Horatius eigenlijk een communist? Droeg Jezus kousen en had hij een tulband op? Meer vragen dan honderd wijzen kunnen beantwoorden.

Laten we die weg niet gaan. Laten we het over vertalen hebben, van poëzie. Persoonlijk, als je het mij vraagt, ben ik daar tegen. Een dichter schrijft gedichten in een taal, wie zijn wij dan om te zeggen dat wij het beter weten? Schrijf dan zelf een gedicht.

Huub Beurskens, ook dichter, denkt daar anders over, getuige zijn in een tweetalige editie verschenen vertaling van Nabokovs gedichten, minus Pale Fire, maar dat is weer een ander verhaal. In een van de noten zet hij zijn worsteling uiteen, het vertalen behelst: ‘(…) zowel het er “straatkantproza vol doornen” van moeten maken, een “neefje” van het origineel, als het licht ervan noodgedwongen als uitgerekte, wiegelende spiegelingen moeten laten zien.’

Hij gaf al eerder schoten voor de boeg, met wat hij noemde ‘losgeslagen vertalingen’. Wat in ieder geval bij mij en mijn echtgenote de vraag opriep hoe je literatuur anders zou kunnen vertalen. Hoe anders? Hoe? Daar komt nog bij dat een groot deel van de gedichten oorspronkelijk in het Russisch is geschreven en door Dmitri Nabokov in het Engels werden vertaald, vertalingen die Beurskens als bron heeft gebruikt, waardoor hij meteen al op enige afstand staat. Hoe onmogelijk vertalen eigenlijk is weet hij zelf ook wel, in een noot bij het gedicht ‘Ode aan een model’ schrijft hij:

Niet als dichter maar als vertaler ga ik hier danig over de schreef. Ja, nee, dit kan echt niet.

Zich aldus indekkend gedraagt hij zich juist weer opvallend trouw aan het origineel dan wel de reflectie daarvan, ik bedoel: als het dan toch allemaal niks uitmaakt, ga dan helemaal loos.

Twee opmerkingen nog. Hier en daar wil hij het mooier maken dan het is door iets toe te voegen wat er eigenlijk niet stond, wat gezien de ruimte die hij zichzelf gunt natuurlijk mag, alleen zie ik er vaak het nut niet van. Dan vertaalt hij:

I’m emperor, and if you don’t believe it,
Then don’t – but come in any case

Als:

Keizer ben ik, en belieft u dat niet te geloven,
Ook goed – maar kom in mij hove, alstublieft.

Door dat blieven, dat op zijn beurt weer de overbodige toevoeging ‘alstublieft’ verwekt, krijgen de regels een oubolligheid die het origineel niet heeft, wat nog weer wordt versterkt, wat opnieuw en ten overvloede mag, er staan geen straffen op helaas, maar dit is wel heel erg afdwalen. We kunnen het hem niet meer vragen, maar als Nabokov, VN voor intimi, hier een hof had willen vermelden, dan had hij dat wel gedaan. Het is zelfs voorstelbaar, en naarmate ik er langer over nadenk lijkt het me zelfs zeer waarschijnlijk, dat hij in een eerdere versie van het gedicht had iets had geschreven als ‘kom hoe dan ook naar mijn hof’ en dat Véra – die hij in 1923, het jaar waarin het gedicht (‘De heerser’ – het verwijst ongetwijfeld naar zijn gedroomde relatie met haar, voorafschaduwingen van Lolita etc.) is gedateerd, ontmoette op een bal in Berlijn, waar ze nota bene een van zijn gedichten reciteerde – dat zij tegen hem zei dat hij dat hele hof weg moest laten ‘omdat de mensen ook wel snappen dat die keizer in een hof zit’. Nog even los van dat je ‘in any case’ gewoon vertaalt als ‘hoe dan ook’ of desnoods een constructie met ‘wat er ook gebeurt’, en het geheel gewoon als ‘Ik ben keizer’ – want ook hier zou Nabokov wel ‘Emperor am I’ hebben geschreven als hij dat van Vera had gemogen – ‘en als je het niet gelooft/dan doe je het niet’ – recht doende aan de tweemaal ‘don’t’ in het origineel – ‘maar kom hoe dan ook’ of ‘kom in ieder geval’. De rest is aanstellerij en die typisch Nederlandse betweterigheid en dedain die je ook terugziet als een buitenlandse boektitel moet worden vertaald, dat er dan niet gewoon wordt gedacht: de auteur heeft er over nagedacht, we blijven daar zo dicht mogelijk bij, maar dat in samenspraak met de marketingafdeling een totaal andere wordt bedacht, waar niemand op zit te wachten, want ach, wat weet zo’n auteur nou helemaal.

Elders gebruikt Beurskens ‘ontlijven’ in plaats van vermoorden, omdat het rijmt op drijven, maar het origineel rijmt niet eens, vertaalt hij ‘I died’ met ‘Ik was dood’ en plaats van ‘ik stierf’ – moeilijk is het niet – en Hugo’s ‘Le vent qui vient à travers la montagne/me rendra fou’ als ‘De wind die over de berg komt maakt me gek’, maar het gekste gebeurt in Het Parijse gedicht uit 1943.

And extend a wing to Nicander,
Abraham, Vladimir, and Leo, too,
to the slave, prince, traitor, bandit:
ils furent des anges comme vous

wordt:

Sla een vleugel uit naar Nikander,
naar Abraham, Vladimir en ook naar die ander,
naar de slaaf, de prins, de verklikker, naar dat onguur
type, ils furent des anges comme vous.

Weer die rijmdrang, die nergens om de vertaler laat kiezen voor een veel te omslachtige omschrijving van waar wij gewoon ‘bandiet’ zouden schrijven, jammer ook dat in de noten niet even wordt uitgelegd wie Nicander was, waarbij het vervangen van de –c door de –k ook niet echt helpt, waar het Frans vandaan komt en wat het betekent (‘Zij waren engelen net als u’), – zelf zou ik er trouwens ‘reik een vleugel aan’ van hebben gemaakt, om de zinloze associatie met ‘vleugelslag’ te vermijden, die leidt alleen maar af – maar het allergekste is dat Leo is verdwenen. Waar zou hij zijn gebleven? En waarom moest hij weg?

Enno de Witt

Vladimir Nabokov – Verzamelde gedichten. Vertaald door Huub Beurskens. Koppernik, Amsterdam. 400 blz. € 34,90.