De criticus als kunstenaar

What is the value of reading? Depends. What is it keeping you from doing?
Ben Lerner – Angle of Yaw

Virginia Woolf was niet alleen een briljante schrijver, ze was ook een fantastische lezer. In Hoe lees je een boek?, een selectie van haar essays over literatuur in de uitstekende vertaling van Barbara de Lange, toont Woolf aan dat lezen een kunst is.

In het titelessay van de essaybundel Hoe lees je een boek? schrijft Virginia Woolf: ‘Het lezen van een roman is een moeilijke, complexe kunst.’ Lezen is geen passieve bezigheid, maar een inspannende activiteit, ook al kun je het liggend doen. Volgens Woolf bestaat het leesproces uit twee stappen: eerst moet je ontvankelijk zijn voor de vele indrukken die het boek oproept, daarna volgt het beoordelen en vergelijken. Zoals altijd het geval is bij kunst en een activiteit speelt talent een aanzienlijke rol. Woolf is niet alleen de schrijver van een aantal modernistische meesterwerken, ze was ook een talentvol lezer.

Bijna iedereen kan lezen, maar niet iedereen kan goed lezen. Woolf is een gevoelige en intelligente lezer. Natuurlijk helpt het dat ze haar passie en kritiek zo verfijnd kan verwoorden: haar stijl is elegant en geraffineerd. Woolf is een criticus als kunstenaar.

De essays over auteurs als George Eliot, Ernest Hemingway en Jane Austen zijn doorwrocht, slim en scherp. Elk boek of elke schrijver is een opstapje naar een intelligente en originele uitspraak over lezen en literatuur. In de negentien essays die Hoe lees je een boek? vormen legt Woolf op hartstochtelijke wijze uit waarom lezen en literatuur van belang zijn.

Woolf wordt niet alleen terecht geprezen vanwege romans als Mrs Dalloway en Naar de vuurtoren, maar ook vanwege het essay Een kamer voor jezelf (1929) dat een hoogtepunt is van de 20ste eeuwse essayistiek. In hetzelfde jaar als dit canonieke essay verscheen de beschouwing ‘Vrouwen en fictie’ die is opgenomen in Hoe lees je een boek?. In beide essays betoogt Woolf dat wie wil schrijven afhankelijk is van materiële zaken. Woolf hoopt dat in de toekomst ‘vrouwen krijgen wat hun zo lang is ontzegd: vrije tijd, en geld, en een kamer voor zichzelf.’

Naast de kunst van het lezen, gaat een aantal essays over de kunst van het schrijven. Zo is het bekende essay ‘Meneer Bennet en Mevrouw Brown’ een creatieve beschouwing over het karakter in fictie. In dit essay gaat het onder meer over specifieke kenmerken van de romankunst en Woolf meent ‘dat alle romans gaan over het karakter van personages, en dat de romanvorm – hoe onbeholpen, wijdlopig en onspectaculair, maar ook hoe veelzijdig, plooibaar en levendig die mag zijn – is ontwikkeld om uitdrukking te geven aan het menselijke karakter – en niet om leerstellingen te prediken, liederen te zingen of de zegeningen van het Britse Rijk te roemen.’ Woolf onderscheidt de verschillende vormen – gedicht, roman en toneel – en beantwoordt zo de lastige vraag wat een roman is en waar deze aan moet voldoen. Het antwoord is voorlopig, niet apodictisch; ze formuleert haar gedachten altijd fijnzinnig, genuanceerd en evenwichtig – als een ware kunstenaar.

Koen Schouwenburg

Virginia Woolf – Hoe lees je een boek? En andere essays over literatuur. Vertaald door Barbara de Lange. Bijleveld. 238 blz. € 22,50.

Deze recensie stond eerder in het Friesch Dagblad van 23 maart 2019.