Regelmatig krijgen we als redactie de vraag van docenten of we stukken willen plaatsen van hun briljante leerlingen of geweldige studenten. Het leek ons een goed idee om dan maar een nieuwe rubriek te starten: Cum laude geheten. Als er meer docenten zijn die hun goede leerlingen willen promoten, reageer dan via info@tzum.info.

De Zevende Hemel ontdekt

Drie kwartier. Zo lang heb ik sprakeloos voor me uit gekeken na Mulisch’ De ontdekking van de hemel in recordtijd te hebben verslonden. Hierna heeft de meesterroman nog dagen in mijn hoofd rondgespookt. Dat is ook nodig, want er is even tijd nodig voordat het 900 pagina’s tellende verhaal met al zijn diepgang en verschillende motieven is bezonken. Pas door het verhaal ontelbare keren in je hoofd te herhalen begin je het grotere plaatje te zien met alle zijwegen die worden bewandeld.

Eén van de vele motieven in het boek is het negatieve effect van de steeds prominentere rol die technologie gaat spelen in ons leven. Een actueel voorbeeld hiervan is de manier waarop de moderne mens als het ware wordt ingekapseld in zijn eigen wereldje van sociale media en interesses. Natuurlijk is deze technologische cocon zelf gekozen en samengesteld door bepaalde accounts of mensen te volgen op sociale media. Langzamerhand neemt deze digitale wereld het wereldbeeld van de persoon over en wordt hij onbewust geleefd door zijn eigen wereldje. Op deze manier raakt het individu vervreemd van de rest van de wereld, die buiten zijn interesses valt, omdat hij alleen informatie krijgt over de door hemzelf gekozen onderwerpen. Later raakt hij zelfs vervreemd van zichzelf omdat hij zijn eigen geschapen hokje als identiteit gaat beschouwen. In zijn tijd was Mulisch ook al kritisch over technologie en deze zienswijze van de snelle technologische vooruitgang komt dan ook uitgebreid aan bod in de roman.

De proloog van het verhaal is gesitueerd in het fantastische met een intermezzo in de vorm van een gesprek tussen een engel en een hemelgeest met een hogere functie. Het grootste deel van de rest van het boek is vervolgens een vertelling waarin de engel beschrijft hoe hij ervoor heeft gezorgd dat de opdracht van de Chef, het verbreken van de materiële verbintenis met de mens, is voltooid.

De engel verkondigt dat alles wat hij te vertellen heeft strikt noodzakelijk is en dat de andere engel beter helemaal niet kan luisteren als hij niet het geduld heeft het lange verslag in zijn geheel aan te horen. Dit is in grote lijnen overeenkomstig met de opvattingen van Mulisch zelf, aangezien deze in 1992 zowel in verschillende interviews over zijn oeuvre en carrière als bij de opening van het een tentoonstelling over zijn werk in het Letterkundig Museum heeft aangegeven dat alles wat hij heeft gedaan en geschreven, naar zijn idee, altijd een grote noodzaak heeft gehad. Zo worden de beschreven gebeurtenissen, de Eerste Wereldoorlog, de mislukte luchtaanval op een Duits rangeerterrein in Haarlem in de Tweede Wereldoorlog en later de reis naar Cuba, allemaal bestempeld als finale noodzakelijkheden om de door de Chef gewenste breuk met de Hem verachtende mens te bewerkstelligen.

Ook de jeugd van Quinten, geboren uit de in coma liggende celliste Ada Brons en de vermoedelijke vader, de sterrenkundige Max Delius, is een aaneenschakeling van deze noodzakelijke gebeurtenissen. Hij groeit op in de rust van een klein kasteeltje in de buurt van Westerbork, Groot Rechteren. Omgeven door tal van interessante mensen die hem allemaal een vaardigheid bijbrengen die hij later nodig zal blijken te hebben bij de vervulling van zijn lotsbeschikking, het stelen van de Tafelen des Verbond uit de Lateraan in Rome om deze vervolgens op de plek van het oude Heilige der Heiligen in Jeruzalem stuk te laten vallen.

Door de grote finaliteit die volgens de vertellende engel aanwezig is in het hele verhaal krijgt de lezer tijdens de literaire worsteling de indruk dat hij het boek heeft doorgrond en de mysterieuze verstandhouding tussen aarde en hemel heeft begrepen. Maar, aan het einde van het boek blijft de lezer met zoveel vragen achter dat het mysterie alleen maar groter is geworden. Met de beschreven wisselwerking tussen aarde en hemel en de doelgerichtheid die hierbij zou komen kijken is een onderwerp aangesneden waar je normaal niet over nadenkt, en waarover je nu wordt gedwongen te denken. En net zoals in Siegfried is dit misschien wel de bedoeling van Mulisch, het mysterie vergroten om de lezer aan het denken te zetten. Zelf heeft Mulisch hier bovendien ooit over gezegd dat ‘Het beste is, het raadsel te vergroten.’

Omdat er in De ontdekking van de hemel zoveel motieven en onderwerpen samenkomen, is het moeilijk om er het belangrijkste thema uit te kiezen. Toch zou ik graag het technologische motief eruit willen lichten. Als eerste valt op dat de technologische vooruitgang, en in het bijzonder de ontdekking van het bestaan en de werking van DNA voor de Chef aanleiding is om de verbintenis met de mens op te zeggen. Er wordt aangenomen dat de technologie de plek van religie in de maatschappij aan het overnemen is en daardoor de godsdienst als het ware overbodig maakt, direct leidend naar de verloochening van de verpersoonlijking van het geloof, de Chef. Waar men vroeger tot God bad voor bijvoorbeeld genezing van een onbekende aandoening, kan een patiënt tegenwoordig worden onderzocht met allerlei medische apparatuur, waarna de kwaal vaak adequaat kan worden behandeld.

Dit is echter niet de enige beweegreden voor de Chef om de Tafelen des Verbond te laten vernietigen. De mens zou namelijk in de persoon van de Engelse wetenschapper Francis Bacon een pact hebben gesloten met de Duivel en zou hiervoor in ruil de technologie hebben gekregen. Toen de Chef door had dat hij zijn wapenwedloop om de loyaliteit van de mensen van de Duivel had verloren, heeft hij dus besloten om het op te geven. Mulisch heeft deze Francis Bacon overigens op een artistieke manier terug laten komen in zijn verhaal, namelijk als naam voor het vliegtuig dat Quinten en de Stenen Tafelen uiteindelijk naar Jeruzalem brengt, waar Quinten de Tien Geboden zou vernietigen. In dit geval is het dus letterlijk de technologie die het Verbond brengt naar zijn einde. Een ludieke verwijzing naar het begin van het einde: Francis Bacon, Faust namens de mensheid.

Technologie kan een vervreemdende werking hebben op de mens. Deze vervreemding vindt ook plaats bij Max Delius, zij het dat het in zijn geval min of meer een bewuste keuze is. Max Delius heeft namelijk zeer vervelende tijden gehad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn vader stond aan de verkeerde kant en zijn moeder werd op bevel van zijn vader naar een vernietigingskamp afgevoerd. Hierdoor kwam hij in een christelijk gezin terecht waar hij het niet erg naar zijn zin had. Om aan de gruwelijke werkelijkheid van de oorlog te ontkomen keek de jonge Max graag naar de sterren. Later zal hij dan ook voor de techniek en de sterrenkunde kiezen om zijn donkere verleden zoveel mogelijk op de achtergrond te houden. Op deze manier zoekt hij naar afleiding en vervreemdt hij zich expres van zichzelf en zijn verleden door middel van de techniek. De impact van technologie op het leven is dus van alle tijden en geldt voor alle leeftijdsgroepen, en in een zekere zin nog meer voor de jeugd. Dit houdt het boek actueel en relevant voor een middelbare scholier zoals ikzelf.

In deze roman vinden we ook weer de grote virtuositeit en intertekstualiteit die zo des Mulisch is. Hij weet op magistrale wijze allerlei filosofische, metafysische en theologische uitweidingen in te bouwen in het verhaal zonder dat het langdradig wordt. Er wordt hem wel eens verweten dat zijn excursen te lang zijn op een ietwat schoolse manier worden uitgelegd – iets wat voor mij als leerling overigens geen ramp zou zijn. Hier ben ik het echter niet mee eens. In zijn uitweidingen verweeft hij namelijk de theorieën van zo veel wijsgeren en wetenschappers uit verschillende disciplines en eeuwen dat er nauwelijks gesproken kan worden van schoolse materie. Bovendien brengt deze grote schat aan kennis, die bij tijd en wijle over de lezer wordt uitgestort, de hemelse sfeer weer naar boven en wordt de goddelijke alwetendheid van de verteller benadrukt.

Ook in het taalgebruik is deze spanning tussen het aardse en het hemelse terug te vinden. Zo zijn sommige passages geschreven op een aangename, verhalende manier, terwijl andere scènes juist een grote chaotische eenheid lijken te vormen waarin vele literatoren en wetenschappers worden aangehaald en filosofische gedachtes uiteen worden gezet. Mulisch ontpopt zich dus tot enerzijds een magistraal verhalenverteller een anderzijds bijkans tot een poeta doctus, wiens doel het is zijn grote geleerdheid tentoon te spreiden. Sommige van zijn uitdrukkingen hadden zo in het Grand Dictionnaire des Précieuses kunnen staan, een Frans woordenboek uit de 17e eeuw waarin de omslachtige parafrases van de geëmancipeerde, Parijse salonbezoeksters waren verzameld, ware het niet dat Mulisch’ ingewikkelde uitdrukking niet nodeloos is, maar juist een noodzakelijke drager is van de boodschap die overgebracht moet worden en de hemelse sfeer die benadrukt dient te worden.

Deze intellectuele toon stuitte echter op kritiek omdat deze door veel mensen als arrogant werd opgevat, zo verklaarde schrijver Joost Zwagerman tegenover de Volkskrant na de dood van Mulisch in 2010. Dit valt goed te begrijpen wanneer je de uitspraken die Mulisch over zichzelf doet leest. Volgens Zwagerman, een vriend van Mulisch, waren dit echter louter onbegrepen uitingen van ironie en zelfspot en kwam hier geen arrogantie bij kijken. Arrogant of niet, de toon die Mulisch in De ontdekking van de hemel aanslaat kan hier alleen maar passend worden genoemd. Passend bij zowel een elitair persoon als Onno als bij de in de hemel verheven verslaggevende geest.

De toentertijd zeer gerespecteerde recensent Jan Greshoff heeft Mulisch er in 1959 in zijn in Het Vaderland verschenen recensie van Het stenen bruidsbed van beschuldigd ‘het spel om het spel te bedrijven’, waarmee hij doelde op het spelen met moeilijke formuleringen die niet in dienst stonden van het boek. Hoewel enerzijds een begrijpelijke kanttekening bij Mulisch’ taalgebruik, vind ik het lastige taalgebruik in deze roman niet misstaan. In deze roman staat het taalgebruik juíst in dienst van het boek. Door de aardse gebeurtenissen de flair van hemelse formulering te geven wordt de lezer er namelijk aan herinnerd dat niets aan het toeval kan worden toegeschreven en dat de aardse werkelijkheid in scène wordt gezet door de marionettenspelers in het Licht.

Alles bij elkaar kan er niet anders worden geconcludeerd – zelfs door een persoon die niet heel Mulisch’ oeuvre heeft gelezen – dat Mulisch dit met het volste recht zijn magnum opus kan noemen. Allereerst omdat in dit boek alle thema’s van Mulisch samenkomen en vervlochten zijn in één allesomvattend verhaal. Hierbij komt natuurlijk de setting die Mulisch heeft gecreëerd. Het is absoluut meesterlijk hoe hij het hemelse met het aardse combineert en de verschillende hoofdpersonen bij elkaar laat komen en hun levens op ingewikkelde doch begrijpbare wijze met elkaar verbindt. De wijze waarop het taalgebruik en de excursies aansluiten op de setting van het boek draagt alleen nog maar meer bij aan de genialiteit van dit meesterwerk. De laatste reden – en dit is misschien wel de grootste charme van Mulisch’ boeken – is dat de lezer aan het werk wordt gezet door Mulisch. Hij wordt uit zijn technologische cocon gehaald en gedwongen deze objectief van buiten te bekijken. Verder wordt hij geprikkeld en gedwongen om zijn horizon te verbreden en open te staan voor het mysterie dat zich onder zijn ogen ontvouwt. Wie deze ijzersterke roman leest zal, ook al heeft Mulisch aangetoond dat dit niet meer kan, toch even de inmenging van de goddelijke Chef ervaren.

Thomas Groenenberg

(Foto Harry Mulisch: Antonisse, Marcel / Anefo, CC0 1.0)