Een boek als bijlage

Ze is een literaire ster, geprezen door critici en omarmd door het publiek, maar wie er schuilgaat achter het pseudoniem Elena Ferrante is nog steeds onbekend. In Frantumaglia, een bundeling brieven, artikelen en interviews gaat het vaak over de wens haar identiteit verborgen te houden.

Wie is toch de schrijfster van de intense roman Dagen van verlating en de tetralogie De Napolitaanse romans? Elena Ferrante is een vrouw, ze is moeder van dochters, studeerde klassieke talen, ze geeft les en vertaalt. Meer is er niet bekend en zelfs deze basale informatie wordt vaak betwist, want er zijn mensen die menen dat Elena Ferrante een man is: de schrijver Domenico Starnone, auteur van de fijne roman Strikken. Starnone zelf heeft altijd ontkend de schrijver te zijn van De Napolitaanse romans. Het mysterie van het pseudoniem is tot op heden niet opgelost. In Frantumaglia. Een geschreven leven geeft Ferrante antwoord op de steeds terugkerende vraag waarom ze haar werkelijke identiteit niet wil prijsgeven.

Haar uiterlijk is onbekend, net als de klank van haar stem, want de interviews die Ferrante heeft gegeven, zijn altijd schriftelijk. Correspondentie verloopt altijd via haar toegewijde uitgevers die het boek Frantumaglia hebben samengesteld. In een brief uit 1991, nadat ze het manuscript van haar debuutroman Kwellende liefde aan de uitgeverij e/o heeft aangeboden, schrijft Ferrante over de wens haar werkelijke identiteit verborgen te houden: ‘Ik geloof dat boeken, als ze eenmaal geschreven zijn, hun auteur absoluut niet meer nodig hebben. Als ze iets te vertellen hebben, zullen ze vroeg of laat lezers vinden, zo niet, dan niet.’

In 1968 publiceerde de filosoof Roland Barthes het klassieke essay ‘De dood van de auteur’. Barthes eindigt zijn canoniek geworden tekst met de zinsnede: ‘de geboorte van de lezer moet worden betaald met de dood van de Auteur.’ Volgens Barthes doet de auteur er niet toe; alles van betekenis moet worden gezocht in de tekst, niet in het leven van de auteur; de schrijver is onbelangrijk, alleen de tekst doet er toe. Pas als de auteur afwezig is, komt de lezer tot wasdom. De auteur leidt slechts af van de tekst en daarom wil Ferrante de lezers van haar romans niet sturen en ze de macht geven die hun toekomt:

Ik geloof niet dat een auteur ooit iets van doorslaggevende betekenis aan zijn werk heeft toe te voegen: ik beschouw de tekst als een zelfstandig organisme, dat, door de manier waarop hij is vervaardigd, alle vragen en alle antwoorden in zich bergt.

Als de auteur van belang is, dan alleen als de schrijver van boeken, niet als mens in het maatschappelijke verkeer. De auteur is dan van belang wat betreft zijn of haar literaire opvattingen. Volgens dit onderscheid kun je zeggen dat in Frantumaglia duidelijk wordt wie de auteur Elena Ferrante is. In brieven aan haar uitgevers, de regisseurs die haar boeken verfilmen en in de lange antwoorden op vragen van journalisten formuleert Ferrante haar opvattingen over literatuur. Ze weidt uit over haar werk, over de thema’s van haar romans, zoals schuld-onschuld, de rol van het schrijven (al haar boeken worden verteld door vrouwelijke ik-vertellers die schrijven), over de moeder-dochter relatie en over de invloed van bepaalde schrijvers (Elsa Morante is de schrijver die het vaakst wordt genoemd) en de grote invloed die het feminisme op haar heeft gehad. Ferrante toont zich een aandachtige en gretige lezer en scherpe en intelligente vrouw. Dat laatste was al duidelijk door haar romans, maar nu toont ze haar analytische en theoretische kant.

Frantumaglia is echter geen ‘autonoom’ boek, een verzameling teksten die op zichzelf staan. Het is wat Ferrante zelf een ‘aanhangsel’ noemt. Frantumaglia is een boek als bijlage, een supplement bij haar romans. En dat is te merken; alle teksten zijn reactief en niet zoals haar fictie geschreven met de drang die haar romans zo sterk maken. Sommige teksten uit deze bundeling zijn redundant: hoewel Ferrante knap varieert in haar formuleringen, keert de vraag naar haar werkelijke identiteit iets te vaak terug. Daarentegen staan in sommige teksten interessante gedachten over haar werk en de literatuur in het algemeen en prachtige zinnen als: ‘Een herinnering is soms een trilling van wrok.’

Voor Ferrante is schrijven geen werk, ze schreef haar eerste roman ‘om me ervan te bevrijden, niet om er de gevangene van te zijn.’ Zoals gezegd is haar fictie geschreven met een ‘drang’ en dat is wat haar romans ook uitdrukken. Zo ontstaat het idee van noodzaak die Ferrante zo sterk en krachtig weet te communiceren door de vorm en stijl van haar romans. Die drang is vaak afwezig in Frantumaglia. Hoewel deze bundel fijne teksten bevat, is Ferrantes karakterisering dat deze teksten slechts een aanhangsel vormen treffend.

Koen Schouwenburg

Elena Ferrante – Frantumaglia. Een geschreven leven. Vertaald door Marieke van Laake. Wereldbibliotheek, 446 blz. € 24,99
Deze recensie verscheen eerder in het Friesch Dagblad van 30 maart 2019.