Duivelse lemma’s

Ambrose Bierce (1842-1913) was – ik permiteer me de flaptekst – ‘veteraan uit de Amerikaanse Burgeroorlog, vrijbuiter, vrijdenker, publicist, journalist, columnist, feuilletonist, auteur van griezelverhalen en zeer menselijke oorlogsverhalen, vriend van Mark Twain en satiricus.’ Hieraan zou nog ‘dichter’ moeten worden toegevoegd, maar wellicht is het beter om te zeggen dat al bovengenoemde kwalificaties veelal in dichtvorm zijn geschreven – beter gezegd: in hekeldichtvorm. Des Duivels Woordenboek is de eerste volledige vertaling van Bierce’s The Devil’s Dictionary. Andere uitgaven gingen voor, maar dan ten dele. Het samenstellen van de lemma’s was volgens vertalers Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes een zeer moeilijke klus. Dit had niet alleen te maken met de meer dan driehonderd gedichten die de lemma’s vaak illustreren. Bierce’s vele woordspelingen voedden de gedachte dat lang niet alle verborgen taalvondsten en hun bijtende inhoud door de vertalers waren ontdekt.

Dit is een eerlijke, maar bescheiden constatering. Je kunt weliswaar volhouden dat we strikt genomen interpretaties lezen, het feit dat je vanaf het tweede lemma (‘A mensa et toro’) aan het lezen blijft, zegt iets over de kwaliteit van de vertaling. Die is sprankelend en eigentijds. Ik zeg dit niet alleen omdat veel betekenissen zo actueel zijn, maar ook omdat je tegelijkertijd ongemerkt luistert naar de stem van een 19de eeuwse Amerikaan. Dit boek is ook een verhaal over het ontstaan van de Verenigde Staten, een nieuw land vol tegengestelde belangen, kansen en ideeën.

Voor Bierce’s leven verwijs ik naar het nawoord. Het is zowel opwindend als tragisch, met huwelijksgeluk en scheiding, oorlog (hij raakte ernstig gewond) en drank, goudkoorts en conflicten – resulterend in bittere teleurstelling in de mens. Toch is zijn satire niet zwartgallig, maar juist vrolijk en smalend:

A mensa et toro [A Mensa et Thoro]. (Latijn, ‘van tafel en bed’.) Een term uit het echtscheidingsrecht, maar beter van toepassing op een man die uit zijn hotel geschopt is.
Autocraat, zn [Autocrat]. Een dictatoriaal heerschap dat slechts wordt beteugeld door de hand van de sluipmoordenaar. De oprichter en schutspatroon van dat machtige politieke instituut, de dynamitionele bombocratie.
Gasmeter, zn [Gas-meter]. De familieleugenaar in de kelder.
Historicus, zn [Historian]. Een breedspoor-roddelaar.
Onverschillig, bn [Indifferent]. Onvoldoende gevoelig voor verschillen tussen dingen.

‘Ellendeling!’ riep Indolentio’s vrouw,
‘Waarom ben jij zo onverschillig, nou?’
‘Ik? Onverschillig?’ zei hij, plukkend aan zijn baard.
‘’k Zou wel willen, schat, maar ’t is het niet waard.’
Apuleius M. Gokul

Postscriptum, zn [Postscript]. Het enige deel van de brief van een dame dat je moet lezen als je haast hebt.
Telefoon, zn [Telephone]. Een uitvinding van de duivel die de voordelen van het op afstand houden van een onaangenaam persoon soms tenietdoet.
Vriendelijkheid, zn [Kindness]. Een kort voorwoord bij tien dikke delen afpersing.

Bierce’s eerste duivelse lemma’s verschenen in 1875 in diverse Amerikaanse weekbladen. In totaal zou hij er 1851 schrijven, naast onder andere fabels, korte verhalen en recensies. Des Duivels Woordenboek is voorzien van een alternatief woordenboek van de vertalers, waarin diverse lemma’s worden toegelicht. Om zijn taal en ideeën is dit een rijk woordenboek; om zijn humor is het een schat.

Jaap Krol

Ambrose Bierce – Des Duivels Woordenboek. Uit diverse edities samengesteld, onverkort vertaald en alfabetisch toegelicht door Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes. Van Oorschot, Amsterdam. 400 blz. € 24,99.