De lege jaren negentig in Midwest Amerika

Voor een hyperintelligente intellectueel als Ben Lerner lijkt het niet altijd gemakkelijk om zijn ideeën en gedachtewereld in meeslepend proza te verpakken. Daarentegen zijn zijn romans ideeënrijk en vol mooie beelden en sferen. Lerner publiceerde diverse dichtbundels en twee romans: Vertrek van station Atocha (2011) en 22:04 (2014). In Leerjaren in Topeka voert Ben Lerner opnieuw zijn alter ego Adam Gordon ten tonele – ook al de protagonist is Lerners debuutroman. Net als Ben Lerner is Adam Gordon in 1979 geboren in Topeka, Kansas. Beiden groeien zij op in de jaren negentig leegte van het Amerikaanse midwesten. In de leegheid van het bestaan van witte middle-class jongens, met Bill Clinton aan de macht en het neoliberalisme op volle toeren.

In 1997 zit Adam Gordon in zijn examenjaar. Hij doet aan gewichtheffen maar hij is vooral een talentvol debater. Hij doet mee aan wedstrijden door het hele land heen – nou ja, met uitzondering van het oosten en het westen. Lerner laat Gordon uitvoerig uitleg geven over de gebruikte technieken, de inhoud doet er minder toe. Adam heeft een vriendinnetje dat gespecialiseerd is in verdwijntechnieken en vrienden die met hem chillen, blowen en rappen. Adam heeft ook zeer begripvolle ouders, succesvolle psychotherapeuten, die vanuit een soort van jaren zeventig hippiefilosofie het intellectuele New York verruilden voor het meer commune-achtige platteland. Verblind door de maakbaarheid van het Amerikaanse welvaartsdenken nemen ze het wat betreft huwelijks- en vertrouwensrelaties niet zo nauw.

Denk je als lezer aanvankelijk dat Lerner zijn roman volledig afwikkelt vanuit Adam Gordons perspectief, dan heb je het mis. Het perspectief wisselt namelijk regelmatig naar zowel Adams moeder Jane als Adams vader Jonathan. Zo belanden we eind jaren zestig bij de prille relatie van Jane en Jonathan, en vernemen we ook hun jeugdtrauma’s – bij Jane leidt dat tot het Griet Op De Beeck-achtige besef dat zij weleens misbruikt kan zijn door haar vader. Bijzonder is ook een hoofdstuk dat moeder Jane Adam toespreekt vanuit een toekomstig perspectief; als Adam al kinderen heeft – en iedereen dan ouder en ook logischerwijs wijzer en verstandiger is. Is in zekere zin wel verrassend, maar komt vaart en compositie niet ten goede. Dan stokt het ietwat. Tussendoor schakelt Lerner ook regelmatig over naar de sukkelige Darren, een leeftijdgenoot die onder de druk van ouders in Adams vriendengroep wordt opgenomen – alleen gaat dat dan weer gruwelijk mis. Tussen de grotere hoofdstukken zijn dat steevast cursief gedrukte intermezzo’s; nevengeschikt in de roman.

Leerjaren in Topeka moet het niet zozeer hebben van het verhalende element, maar is meer een sociaal-kritische roman. In deze diepere laag boort Lerner thema’s aan als het failliet van de politiek als beschermer van de samenleving: de zinloze debatcompetitie is een metafoor voor, zoals hij het zelf in een interview omschrijft ‘the banktruptcy of political rhetoric’. Of de saaiheid van het midwesten met zijn shopping malls en de immense supermarkthallen, zoals de Hypermart:

‘Hij liep langs een werknemer die pallets gebotteld water opstapelde met behulp van een kleine vorkheftruck. Er werd iets medegedeeld over het omroepsysteem, en pas toen de muzak weer begon realiseerde hij zich dat die hele tijd al had geklonken. Al sinds het begin der tijden. Hij ging naar rechts en kwam in een uitgestrekt gangpad met proteïnen en potten met vitamines en andere producten, en toen hij zag dat de verpakkingen zich in de verte herhaalden kreeg hij een schok die vergelijkbaar was met wat hij in de verkeerde cataloguswoning aan Lake Sherwood had gevoeld – de banale maar overtollige sublimiteit van de inwisselbaarheid.’

Hier, in de jaren negentig in het Amerikaanse midwesten, is het volgens Lerner misgegaan met de witte middenklassejeugd. Hebben we hieraan ook niet het Colombine-drama te danken? zo vraagt de schrijver zich af. Het zijn dezelfde vragen – over identiteit, over een jongere te zijn en te moeten dealen met angst en leegheid – die ook een vergelijkbare auteur als David Foster Wallace in zijn werk stelde. Leerjaren in Topeka is enerzijds een wat fragmentarische roman, maar anderzijds een raak tijdsbeeld van de jaren negentig en bovendien rijk aan ideeën. (Nog) geen Foster Wallace, maar toch.

Wiebren Rijkeboer

Ben Lerner – Leerjaren in Topeka. Vertaald door Arthur Wevers. Atlas Contact, Amsterdam / Antwerpen. 376 blz. € 22,99.