Een grijze, zware Donau

De Gentse uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, die zich vooral toelegt op boeken over lifestyle, sport, koken enzovoort, geeft sinds kort ook met mondjesmaat goede literaire fictie uit. Een goede zaak, want het is toch wel erg jammer dat haast geen enkele uitgeverij bezuiden de Moerdijk daar nog aandacht aan besteedt.

Een van de recentste aanwinsten is Ljuba Arnautović (1954), een in Rusland geboren Oostenrijkse vertaalster en schrijfster met een bewogen familiegeschiedenis. Die heeft ze naverteld in Eva’s geheimen, weliswaar tot op zekere hoogte in gefictionaliseerde vorm, al mogen we wel aannemen dat de historische feiten kloppen. Of zoals er aan het begin staat: ‘De handeling van de roman berust op ware gebeurtenissen, maar is geen nauwgezette weergave van reële personen, plaatsen, gebeurtenissen en tijd.’

Autofictie dus, zij het voor een keertje op schrift gesteld door iemand die echt iets te vertellen heeft en de lezer niet lastigvalt met oeverloos gezeur over allerhande banaliteiten, maar een onwaarschijnlijk verhaal vertelt over een Weense familie die de speelbal werd van zowel Hitlers nazi-Duitsland als Stalins Sovjet-Unie.

In de openingspassage van Eva’s geheimen loopt een vrouw langs de oever van de Donau in Wenen: ‘Grijs en zwaar ligt de Donau in zijn rivierbed. Grijs en zwaar liggen de wolken als een deken over het nachtelijke landschap. Niemand zou op het idee komen nu een wandeling te maken.’

Veel reden tot vrolijkheid is er niet: de Tweede Wereldoorlog woedt in alle hevigheid, de naziterreur houdt Wenen in een ijzeren greep. Even later vinden twee agenten bij de rivier een stapeltje kledingstukken met een paar schoenen en een afscheidsbrief van ene Walter Israël Baumgarten, die afstamt uit een tot het christendom bekeerde joodse familie. Hij heeft zijn afkomst altijd goed verborgen kunnen houden, tot een ijverige nazi-ambtenaar zijn bedrog door middel van grondig stamboomonderzoek heeft ontmaskerd en Baumgarten het bevel krijgt om zich te melden op de Morzinplatz. Op grond van de rassenwetten van Neurenberg is hij immers duidelijk joods. Elke Wener wist wat dat betekende: deportatie naar een plek waarvan niemand terugkwam.

De nazi’s hebben goede redenen om te twijfelen aan de dood van Walter, want hij zou de eerste niet zijn die een zelfmoord in scène zet om vervolgens in de illegaliteit te verdwijnen. En dan komt Eva in beeld. Zij verstopt onderduikers in het gebouw van de christelijke organisatie waarvoor ze werkt.

Maar Arnautović focust ook op haar grootmoeder, die Genofeva heet in het boek. Met haar tweede echtgenoot sloot ze zich in Wenen aan bij de Schutzbund, een paramilitaire organisatie van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij van Oostenrijk die werd opgericht als reactie op de fascistische Heimwehr. Overigens is dat iets om in het achterhoofd te houden als u weer eens wordt geconfronteerd met de gratuite bewering dat ‘de jaren dertig weer terug zijn’: het harde straatgeweld van geüniformeerde privémilities en de radicale antidemocratische sfeer van die tijd valt niet te vergelijken met het huidige tijdperk.

Al vijf jaar voor de Anschluss, de annexatie van Oostenrijk door Duitsland in 1938, werd de Schutzbund verboden en de druk op linkse activisten opgevoerd. Genofeva’s zonen Slavko en Karl, respectievelijk 13 en 10 jaar oud, worden naar de Sovjet-Unie gestuurd. In de ogen van hun ouders was dat een arbeidersparadijs, in werkelijkheid gingen de Russen gebukt onder de willekeur van Stalins terreurbewind. Genofeva zal haar oudste zoon nooit meer terugzien: in 1941 wordt hij in Moskou gearresteerd op verdenking van ‘anti-Sovjetactiviteiten’ en naar Siberië gestuurd. In de praktijk kwam dat meestal op hetzelfde neer als de doodstraf. Karl, de vader van Ljuba Arnautović, vindt pas jaren na de oorlog de weg terug naar Wenen.

Bij momenten lijdt deze roman wat onder de overvloed aan details en de wat verwarrende en moeilijk te reconstrueren chronologie van de feiten. Ook een stamboom om het overzicht van de familierelaties te behouden ware wel handig geweest. Maar dat neemt niet weg dat Arnautović met Eva’s geheimen een sterk boek over een fascinerende familiegeschiedenis schreef.

Daan Pieters

Ljuba Arnautović – Eva’s geheimen. Uit het Duits vertaald door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen. Borgerhoff & Lamberigts, Gent. 180 blz. € 21,99.