De wereldgeschiedenis die scheef gaat

Rosa Luxemburg werd op 15 januari 1919 in Berlijn op brute wijze vermoord door de Garde-Schützen-Kavallerie-Division. Als een van de leiders van de revolutionaire Spartacusbond had zij meegewerkt aan een poging om de macht over te nemen in het chaotische Duitsland van na de Eerste Wereldoorlog, waar de paramilitaire vrijkorpsen steeds meer de dienst begonnen uit te maken. Haar gewelddadige dood maakte haar tot een icoon van de wereldrevolutie. Van alle teksten die ze geschreven heeft, worden tegenwoordig vooral haar brieven nog gretig gelezen. Een aantal daarvan werd onlangs opnieuw uitgegeven in een Nederlandse vertaling onder de titel Ik voel me in de hele wereld thuis.

Rosa Luxemburg schreef veel. Meestal ging het om politieke essays en pamfletten op marxistische leest voor socialistische bladen, maar ze onderhield ook uitgebreide briefwisselingen met vrienden, vriendinnen en partijgenoten. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog betekende voor haar een van de zwartste dagen uit haar leven, omdat het mede haar eigen SPD was geweest die ermee had ingestemd om de wapenen op te nemen tegen Frankrijk. Ze bleef tijdens de oorlog haar pacifistische ideeën uitdragen, wat haar maar liefst twee jaar in het gevang deed belanden wegens landverraad. Haar brieven zijn, ondanks alle moeilijkheden die ze had te overwinnen, over het algemeen opvallend opgewekt van toon. In 1917 verklaart ze vanuit haar cel in een brief aan Luise Kautsky:

Je hoofd is vol zorg om de wereldgeschiedenis die scheef gaat (…). En iedereen die me schrijft, steunt en zucht eveneens. Ik vind niets meer belachelijk dan dat. Begrijp je dan niet dat de algemene moeilijkheden veel te groot zijn om erover te steunen? Ik kan verdriet hebben als mijn Mimi ziek wordt of wanneer jou iets scheelt. Maar wanneer de hele wereld uit haar voegen raakt, dan probeer ik alleen maar te begrijpen wat en waarom het gebeurd is en als ik mijn plicht gedaan heb, ben ik weer rustig en goed geluimd.

De brieven geven een interessant beeld van de eerste twee decennia van de vorige eeuw. Rosa Luxemburg schreef ze weliswaar grotendeels achter de tralies, maar ze wist goed op de hoogte te blijven van wat er in de wereld gebeurde. Kameraden die naar haar smaak niet voldoende opkwamen voor de goede zaak veegt ze de mantel uit (‘Inderdaad was ik in Jena woedend op u’). Als haar secretaresse haar schrijft dat ze het niet met haar eens is, krijgt deze uitvoerig uitgelegd dat ze zich vergist (‘Wat een bekrompen historische blik, mijn lammetje!’). Maar er zijn ook vele brieven waarin ze te kennen geeft hoezeer ze het gezelschap van haar dierbaren mist (‘Ik voel me vandaag zo eenzaam en moet door babbelen met jou me een beetje opmonteren.’).

De meeste brieven in Ik voel me in de hele wereld thuis zijn gericht aan Sophie Liebknecht wier man, Karl Liebknecht, net als Rosa Luxemburg een groot deel van de Eerste Wereldoorlog gevangenzat. Hij zou uiteindelijk tegelijkertijd met Rosa Luxemburg worden vermoord. De brieven aan Sophie, die afwisselend Sonja, Sonitschka en Sonjuscha wordt genoemd, behoren in de meeste gevallen tot de mooiste in de bloemlezing. Op allerlei manieren probeert Rosa Luxemburg haar eenzame vriendin te troosten en aan te sporen toch zo veel mogelijk te genieten. Soms doet ze dat door uit te leggen hoe het haarzelf lukt om de mooie kanten van het leven te zien, terwijl haar situatie dat toch nauwelijks toelaat. Dat leidt tot prachtige passages zoals deze:

Ik ga om vier uur naar beneden op de binnenplaats, het schemert al, dan zie ik de afzichtelijke omgeving in een geheimzinnig waas van duisternis gehuld, want de hemel glanst helderblauw en een zilveren, heldere maan drijft erlangs. Omstreeks dit uur trekken elke dag dwars over de binnenplaats hoog in de lucht honderden kraaien in losse verspreide gelederen naar de velden, naar hun ‘slaapboom’ waar ze ’s nachts rusten. Zij trekken met kalme vleugelslag en wisselen merkwaardige kreten uit – heel anders dan het scherpe ‘kra’ waarmee ze overdag naar buit jagen. Nu klinkt het gedempt en week, een diep keelgeluid, dat me doet denken aan een kleine metalen kogel. En wanneer er verscheidene afwisselend dit ‘kau-kau’ gorgelend uitstoten, lijkt het alsof zij in een spel elkaar metalen kogeltjes toewerpen die in een boog door de lucht zweven. Het is een echt gebabbel over de ervaringen ‘van de dag, van de nu verstreken dag …’

Ik voel me in de hele wereld thuis is voorzien van een nawoord van schrijfster en filosofe Joke J. Hermsen, die in 2019 bij Uitgeverij Prometheus het essay Het tij keren liet verschijnen waarin ze onderzoekt in hoeverre de geschriften van Rosa Luxemburg en Hannah Arendt in de huidige tijd behulpzaam zouden kunnen zijn bij de transitie naar een meer duurzame, menselijke en solidaire samenleving.

Ronald Ohlsen

Rosa Luxemburg – Ik voel me in de hele wereld thuis. Brieven.. Vertaald door M. Verdaasdonk, Ingrid Wildschut en Jan Sietsma en voorzien van een nawoord door Joke J. Hermsen. Van Oorschot, Amsterdam. 200 blz. € 15.

Afbeelding: Wikimedia Commons