Vechten tegen de bierkaai

De Salamanderpockets zijn terug. Querido blaast de reeks, die van 1934 tot 1996 bestond, nieuw leven in en brengt deze maand vier titels uit. Het proces van Franz Kafka is één van de vier nieuwe Salamanderuitgaven. In deze wereldberoemde roman, die in 1914 en 1915 ontstond en nooit voltooid werd, wordt een bankemployee vermorzeld door een ondoorzichtig systeem en vermoedelijk onschuldig ter dood gebracht.

Op de ochtend van zijn dertigste verjaardag wordt Josef K. gearresteerd in zijn eigen huis. De reden voor de arrestatie wordt hem niet meegedeeld. K. raakt verstrikt in een juridische cirkelredenering. De bewakers laten hem weten dat hij is aangeklaagd omdat hij schuldig is en omdat hij is aangeklaagd, is het zeker dat hij schuldig is; onschuldige mensen worden immers niet aangeklaagd. Daar helpt geen enkel verweer tegen. Alle pogingen van K. om zich tegen de procesgang te verzetten en inzage te krijgen in het arrestatiebevel en de aanklacht tegen hem maken zijn situatie alleen maar erger. Het is vechten tegen de bierkaai. Als K. aan het einde van het boek wordt afgemaakt – ‘als een hond’, zoals hij zelf zegt – weet je eigenlijk nog steeds niet waarom hij werd vervolgd.

K. wordt vaak gezien als het prototype van de machteloze, onschuldige eenling die het slachtoffer wordt van een meedogenloze bureaucratie. Maar is hij wel zo onschuldig? Op de avond na zijn arrestatie dringt K. dringt zich aan zijn buurvrouw juffrouw Bürstner op. Hij zegt dat hij haar wil uitleggen waarom hij gedwongen was om in haar kamer te wachten tijdens zijn arrestatie, kust haar onverwacht op haar voorhoofd, zoent haar daarna nog een keer en begint haar vervolgens af te lebberen. Probeert K. bij juffrouw Bürstner te halen wat hij bij de prostituee Elsa heeft gemist? Door zijn arrestatie is hij er niet aan toe gekomen om Elsa te bezoeken. Als de buurman wakker wordt van het gestommel en geschreeuw in juffrouw Bürstners kamer insinueert K. heel subtiel dat zij van zijn verklaring over het gebeurde in haar kamer afhankelijk is. Eerder op de avond heeft hij haar al even subtiel zwart gemaakt bij de hospita omdat ze vaak ’s avonds uit gaat. De hospita zei dat ze juffrouw Bürstner al vaak met mannen in afgelegen straten heeft aangetroffen. Bürstners goede naam staat dus op het spel.

Schuldig voelt K. zich over de zweepslagen die Franz en Willem, de twee mannen die hem kwamen arresteren, moeten ondergaan in een rommelkamertje op zijn werk. Ze moeten zich uitkleden en worden gegeseld door een in leer geklede man die eruit ziet als een bruinverbrande matroos omdat K. heeft geklaagd over de corruptie van de mannen. Ze hadden zijn ontbijt opgegeten en wilden hem zijn eigendommen aftroggelen. Willem zegt dat hij in de verleiding kwam door K.’s mooie ondergoed. Hij is boos op K. omdat hij op het punt stond om bevorderd te worden en zelf geselaar te worden. K. biedt de geselaar geld aan in ruil voor de vrijlating van de mannen, maar die gaat niet op het aanbod in omdat hij bang is de volgende te zijn die door K. wordt aangegeven en op zijn beurt gemarteld zal worden. Als Franz hard begint te schreeuwen, schaamt K. zich. Hij wil niet dat zijn collega’s het horen.

Het proces is geen gemakkelijke roman om te lezen. Ten eerste weet je als lezer niet meer dan K., de personale verteller. Je doolt net als K. door een ondoorgrondelijk woud van vage en bedreigende juristerij en je verdwaalt met hem in het grote huurhuis waar de bijzondere rechtbank is gevestigd en waar bizarre praktijken plaatsvinden. Er is geen enkele manier om te controleren of K.’s waarnemingen betrouwbaar zijn. Ten tweede is de handeling ingewikkeld, veel ingewikkelder dan de korte samenvatting van Het proces die iedereen kent. Daar komt bij dat wat er gebeurt zo onwaarschijnlijk is dat je regelmatig terug moet bladeren om opnieuw te lezen wat er nu eigenlijk is gebeurd en gezegd. De wetboeken van het vreemde gerechtshof dat over K. moet oordelen, bestaan uit pornografische lectuur. Als je dat ervaart en leest dat de titel van het tweede wetboek ‘De kwellingen die Greet van haar man Hans te verduren had’ luidt, wil je weer even terug in het verhaal om te kijken wat het verband is met de zaak tegen K. Ten derde is Het proces een incompleet boek. Er ontbreken grote delen die voor samenhang hadden kunnen zorgen. Tot slot is Het proces een moeilijk te interpreteren boek. Het gaat over angst, bureaucratie, schuld, schaamte en straf, maar ook over vrouwen, onderdrukte seksualiteit en het kantoorleven. Misschien is er wel geen tegenstelling tussen de verschillende thema’s. Interessant genoeg heeft het proces geen invloed op K.’s carrière bij de bank. Zelfs tijdens zijn arrestatie staat het hem vrij om gewoon naar kantoor te gaan. Hij maakt zelfs promotie. (Als dat leest, kun je je goed voorstellen dat Kafka vaak erg moest lachen als hij voorlas uit het manuscript van Der Process, zoals vertaler Willem van Toorn vermeldt in zijn nawoord. Alles is ontregeld. De wereld staat op zijn kop vanwege een vage aanklacht en een schijnproces, maar je werk gaat gewoon door.)

Het proces lezen is een kwestie van doorzetten, vaak terugbladeren, af en toe pauzeren (dat deed Kafka ook tijdens het schrijfproces, erger nog: hij scheidde er uiteindelijk helemaal mee uit), gruwelen over de onrechtvaardigheid van de geheime rechtszaak en genieten van het prachtige precieze en tegelijkertijd absurdistische proza dat Kafka schreef.

Marie-José Klaver

Franz Kafka – Het proces. Uit het Duits vertaald door Willem van Toorn. Querido, Amsterdam. 232 blz. € 13.