Tenenkrommende sentimentaliteit en te veel geheimen

Het is nu moeilijk voor te stellen, maar in de jaren zestig van de vorige eeuw was het Auschwitzproces in Frankfurt am Main omstreden. Nu sleept het Duitse openbaar ministerie hoogbejaarde mannen voor de rechter die zich als minderjarigen schuldig gemaakt hebben aan oorlogsmisdaden. Toen, in 1963, hadden veel Duitsers geen behoefte aan een proces tegen hoge SS-officieren die verantwoordelijk waren voor de moord op meer dan een miljoen Europese Joden in Auschwitz. Het proces werd aanvankelijk als ‘leugenpropaganda’ en verspilling van belastinggeld beschouwd.

In het Duitsland van de jaren zestig van de vorige eeuw wilde de oudere generatie de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en hun eigen schuld het liefst vergeten. Door het zwijgen, ontkennen en verdringen bestond er bij de jongere generatie een ontstellend gebrek aan kennis over de recente geschiedenis. Tegen die achtergrond speelt De tolk, de debuutroman van de succesvolle Duitse scenarioschrijfster Annette Hess (1967). Hess won vele prestigieuze prijzen voor haar televisieserie Weissensee en speelfilmreeksen Ku’damm 56 en Ku’damm 59.

De hoofdpersoon van De tolk, uitstekend in het Nederlands vertaald door Herman Vinckers, is de 24-jarige Eva Bruhns, tolk-vertaalster Pools. Tijdens een familie-etentje vlak voor kerst dat in het teken staat van de kennismaking van Eva’s ouders met haar verloofde Jürgen Schoormann wordt Eva weggeroepen voor een spoedklus. Ze moet tolken bij een getuigenverklaring van een kampoverlevende op het Frankfurtse openbaar ministerie, dat het Auschwitzproces aan het voorbereiden is. De oorspronkelijk ingehuurde tolk heeft inreisproblemen. Omdat Eva vrijwel niets van de Holocaust weet, heeft ze moeite om de verklaring correct in het Duits te vertalen. Als ze zich realiseert dat de overlevende over vergassingen vertelt, is ze diep geschokt. Eva’s ouders en verloofde zijn er fel op tegen dat Eva de vaste tolk voor Pools tijdens het proces wordt. Ludwig en Edith Bruhns, uitbaters van het goedlopende restaurant Deutsches Haus (een metafoor voor het na-oorlogse Duitsland en het Wirtschaftswunder), zijn bang dat het oorlogsgeheim van het gezin aan het licht komt. Jürgen is een autoritair mannetje dat zijn macht wil doen gelden. Zijn toekomstige vrouw dient niet te werken en haar man te allen tijde te gehoorzamen. Als Eva toch doorzet en gaat tolken, verbreekt hij de verloving.

Hess’ achtergrond als scenariste is te herkennen in de structuur van het boek dat uit vier delen bestaat, die op hun beurt uit korte scènes bestaan die vaak beeldend beginnen en soms naadloos in de volgende scène overvloeien. De lezer maakt kennis met verschillende personages die telkens vanuit hun perspectief een deel van het verhaal beleven en vertellen. Er worden veel toespelingen gemaakt op de geheimen van Eva’s ouders, haar zus Annegret en Jürgen.

Hess heeft De tolk geschreven om de geschiedenis van het nationaal-socialisme toegankelijk maken voor nieuwe generaties. Haar dochters (20 en 22) hebben volgens Hess op school te weinig geleerd over de Holocaust. Op het eerste gezicht lijkt De tolk in dat opzicht geslaagd. De roman is toegankelijk geschreven en Hess heeft de Zeitgeist van de jaren zestig voortreffelijk weten te vangen. De historisch onderlegde lezer merkt ook meteen dat Hess de Duitse geschiedenis goed kent. In een interview met het Börsenblatt vertelt de schrijfster dat ze enkele jaren voordat ze aan De tolk begon naar 400 uur aan getuigenverklaringen heeft geluisterd op de website over het Auschwitzprocess van het Fritz Bauer Institut. Procuceur-generaal Fritz Bauer (1903-1968) was de initiator van de drie Auschwitzprocessen, die van 1963 tot 1968 in Frankfurt plaatsvonden. In De tolk komt hij terug als de hoofdaanklager. Het personage van Eva is gebaseerd op een tolk Pools die Hess tijdens het beluisteren van de procesopnamen hoorde. De jonge vrouw, die op een rustige en betrouwbare manier de getuigen geruststelde, maakte een diepe indruk op Hess.

De tolk heeft ook een paar zwakke punten, die de keerzijde vormen van de toegankelijkheid en de intentie de jeugd te bereiken en ernstig afbreuk doen aan het boek. De toon is soms erg kinderachtig en sentimenteel. Daarnaast zijn drie geheimen te veel. Ze maken het boek onwaarschijnlijk. In deel vier wordt het boek volkomen ongeloofwaardig. De ‘oplossing’ voor Annegrets probleem lijkt rechtstreeks uit een derderangs soapserie te komen. De verdwijning van de jonge Duits-Canadese officier van justitie David Miller in de bossen van Auschwitz (hij wordt nooit meer teruggevonden) komt volkomen uit de lucht vallen en Eva’s ontmoeting met een kind in een voormalige kampwoning is zo’n tenenkrommende sentimentele schakel tussen verleden en heden dat ik me tijdens het lezen afvroeg of Hess haar lezers wel serieus neemt. En dan moet het ergste nog komen: de onsmakelijke vergelijking die Eva maakt tussen de schuld die zij als kind had aan het overlijden van de eerste hond van het gezin Bruhns en de schuld die de verdachten in het Auschwitzproces hebben aan de Holocaust.

Marie-José Klaver

Annette Hess – De tolk. Uit het Duits vertaald door Herman Vinckers. Atlas Contact, Amsterdam. 320 blz. € 22,99.