Poëzie zonder schroom

De titel Zelf gedichten lezen zet je even op het verkeerde been. Het gaat de auteurs niet om zelf gedichten schrijven, maar om het zelfstandig lezen en durven begrijpen van gedichten. De lezer op het verkeerde been zetten, doen dichters ook vaak, waardoor gedichten de naam hebben moeilijk of ontoegankelijk te zijn. Gerbert Faure, Jan de Jong en Bas Jongenelen willen dat lezers nadenken en in gesprek gaan over gedichten en mogelijke betekenissen. Het idee dat er voor elk gedicht één juiste interpretatie is, wijzen ze resoluut van de hand. Juist de meerduidigheid en de mogelijkheid om eindeloos veel gesprekken over gedichten te voeren maken poëzie volgens de auteurs interessant.

Zelf gedichten lezen is niet alleen een fijne bundel gedichtanalyses, maar ook een beknopte bloemlezing die laat zien wat voor moois de Nederlandse poëzie te bieden heeft. In 42 hoofdstukken worden in chronologische volgorde evenzovele gedichten besproken. Elk hoofdstuk opent met de integrale tekst van het besproken gedicht. Het oudste gedicht, ‘De stille weg’ van Herman Gorter, is van 1890 en het recentste, ‘Het feest vergeet mij’ van Hannah van Binsbergen, van 2016. De eenentwintigste eeuw is met 13 gedichten goed vertegenwoordigd.

‘De stille weg’ is een goede keuze voor de opening. De titel van Gorters gedicht sluit mooi aan bij de ondertitel van het boek: ‘Een reis over de onbewandelde wegen van de poëzie’. Het gedicht zelf is kort en ziet er overzichtelijk uit. Jan de Jong, oud-docent moderne Nederlands letterkunde aan de lerarenopleiding van Fontys en poëzierecensent voor Tzum en Levende Talen Magazine, gebruikt het voor een kort college over het ontstaan van de moderne poëzie en paart het aan een ander gedicht van Gorter om te laten zien hoe vernieuwend deze dichter was. Ondertussen verwijst hij naar wat secundaire literatuur voor lezers die zich verder willen verdiepen in meningen over en interpretaties van het werk van Gorter. In een bestek van vier bladzijden is de lezer twee gedichten en een heleboel kennis rijker.

Sommige analyses concentreren zich op een enkele stijlfiguur. Gerben Fauré, docent Nederlands en filosofie aan de lerarenopleiding van Fontys, bespreekt het gedicht ‘Anton’ van Mustafa Sitou aan de hand van de tegenstellingen die in het gedicht voorkomen. Dat levert niet alleen een interessante kijk op het gedicht, dat gaat over de polarisatie na de aanslagen van 9/11 en de NSB, op maar biedt ook een handvat om andere gedichten mee te duiden.

In de inleiding stellen de auteurs dat een gedicht geen cryptogram is dat je moet oplossen, maar een kunstwerk. ‘Kennis is ballast’ is de programmatisch klinkende titel van de bespreking van Ingrid Jonkers gedicht ‘Dat kind wat doodgeskiet is deur soldate by Nyanga’. Volgens Jan de Jong is dit gedicht geschikt voor scholieren en hoeft de lezer niet veel te weten over Jonkers achtergrond of de recente geschiedenis van Zuid-Afrika omdat het ‘over onderdrukking door heel de geschiedenis heen’ gaat. De poëzie zorgt er volgens De Jong voor dat het vermoorde kind blijft leven omdat we over hem blijven lezen en praten. Maar als je ook weet wat apartheid was (en dat weet de gemiddelde leerling op het havo en het vwo niet), krijgt het gedicht een diepere betekenis en kun je het verbinden met de actualiteit van Black Lives Matter.

Bas Jongenelen demonstreert in ‘GHB bij de lantaarnpaal’, over het gedicht ‘Ontstopping’ (2014) van Daniël Vis, dat een gedicht analyseren soms wel een kwestie van ontraadselen is. Jongenelen, docent letterkunde aan Fontys, haalt Nietzsche, Jezus en het begrip homoniem erbij om uit te leggen waar het gedicht over gaat. Zijn ijzersterke analyse toont aan dat praten niet altijd het beste is. Soms zijn zwijgen, luisteren en leren beter. En lezen natuurlijk. Want een stevige algemene ontwikkeling, waartoe ook kennis van de bijbel, de filosofie, de geschiedenis en de taalkunde behoort, helpt bij het genieten van kunst.

Marie-José Klaver

Gerbert Faure, Jan de Jong & Bas Jongenelen – Zelf gedichten lezen. Uitgeverij kleine Uil Educatief, Groningen. 192 blz. € 22,50.